KERMELÎ, Anistâs Mârî
(أنستاس ماري الكرملي)
Anistâs Mârî el-Kermelî (el-Kermilî) (1866-1947)
Iraklı hıristiyan dilci, edip, tarihçi ve gazeteci yazar.
5 Ağustos 1866’da Bağdat’ta doğdu. Babası Mîhâîl Lübnanlı, annesi Meryem Bağdatlı’dır. Esas adı Butrus b. Cebrâîl Yûsuf Avvâd olup aslı Lübnan’daki Bekfiyye Bahru Sâf’ındandır. Ailesi Lübnan’daki Katolik Kermelit tarikatına mensup olduğu için Kermelî nisbesini almıştır. Kermelî ilk öğrenimini Bağdat’ta Kermelîler’in papaz okulunda, orta öğrenimini İttifâk Katolik Lisesi’nde gördü. Buradan 1882’de mezun olunca aynı okula özel yeteneği sebebiyle daha on altı yaşında iken Arapça öğretmeni olarak tayin edildi. 1886’da Beyrut’a giderek Yesûîler (Cizvit) Papaz Fakültesi’nde öğrenimine devam etti. Burada da bir süre Arap dili ve edebiyatı öğretim üyesi olarak çalıştı. Ardından Belçika’nın Chèvremont şehrindeki Kermelîler’in manastırında bulundu ve manastırda rahip oldu (1888). Bir süre Fransa’nın Montpellier şehrinde ilâhiyat ve felsefe tahsili yaptıktan sonra 1894’te papaz olarak Anistâs Mârî (Anastase Marie) adını aldı. Aynı yıl Endülüs’e gidip İspanyolca öğrendi ve Bağdat’a dönünce Kermelîler’in ruhban okulunun başına getirildi. Burada Arapça ve Fransızca dersleri verdi. Bu arada Mısır, Suriye ve Irak’ta çeşitli dergilerde takma adla birçok makale yazdı. Latince ve Yunanca’yı tahsil yıllarında öğrenen Kermelî bir taraftan da Ârâmî, İbrânî dilleriyle Türkçe, Farsça, Habeşçe ve Sâbiîce’yi inceledi. 1911 yılında Luġatü’l-ǾArab adlı bir dergi çıkardı. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı hükümeti tarafından Bağdat’tan Kayseri’ye sürgüne gönderilince derginin yayımına ara vermek zorunda kaldı. Bir yıl on ay sonra Bağdat’a dönmesine izin verildi. İlk sayısı Temmuz 1917’de çıkan ve İngiliz işgal hükümetince neşredilen el-ǾArab gazetesinin yazı işleri müdürlüğüne getirildi. Aynı yıl Dârü’s-selâm adlı haftalık bir dergi çıkarmaya başladı. Ertesi yıl Bağdat Maarif Meclisi üyeliğine tayin edildi. Tarihe ve edebiyata dair yazılarla önemli siyasî haberlerin yer aldığı Dârü’s-selâm’ı 1922’ye kadar devam ettirdi. 1927’de Luġatü’l-ǾArab dergisini yeniden çıkardı. Derginin bu dönemi 1931’e kadar sürdü. Kermelî Dımaşk Arap İlimler Akademisi, Kahire I. Fuâd Arap Dil Akademisi ve Alman Şarkiyatçılar Akademisi üyeliklerinde bulundu. Yaklaşık 15.000 ciltlik kütüphanesini Bağdat’taki Kermelîler Ruhban Okulu’na bağışladı. 7 Ocak 1947’de Bağdat’ta öldü.
Dil, edebiyat, tarih alanında ve sosyal konularda kendini kabul ettirmiş, itibarlı bir âlim olan Kermelî Irak’a gelen Arap ilim adamları ve şarkiyatçıların ziyaret ettiği önemli kişilerden biriydi. Çalışmaları Fransa ve İngiltere hükümetlerince birer madalya ile ödüllendirilmiş, Irak’ta Melik I. Faysal ve Melik Gāzî ile dost olmuş, onların destek ve himayelerini görmüştür. Kermelî hayatını Arap dili ve edebiyatıyla diğer ilmî konulara vakfetmiş, fasih Arapça’dan uzaklaşarak halk lehçelerini kullananlara şiddetle karşı çıkmış, birçok yazar ve ilim adamıyla tartışma ve polemiklere girmiştir. Bu arada Iraklı Mahmûd Şükrî el-Âlûsî ile Mısırlı Ahmed Zeki Paşa ve Ahmed Teymur Paşa gibi ilim adamlarına yazdığı mektuplarla dostluklar kurmuştur.
Elliden fazla dergide değişik isim ve mahlaslarla (meselâ Satsanâ, Emkah, Kelde, Fihr el-Câbirî, İbnü’l-Hadrâ, Müstehil, Müntehil, Mübtedî ...) 1000’i aşkın makale ile birçok eser yazan ve çeşitli kitapları neşre hazırlayan Kermelî’nin başlıca çalışmaları şunlardır: A) Telif. Les Racusiens, Cypriens, Maronites ou Monothélites (Wien 1907); Nuħbe min küttâbi’l-Ǿurûc fî dereci’l-kemâl ve’l-ħurûc min dereki’đ-đalâl (Beyrut 1908); Le culte rendu par les musulmans aux sandales de Mahomet (Wien 1910); el-Fevz bi’l-murâd fî târîħi Baġdâd (Bağdad 1911); Kitâbü’t-TeǾabbüd li-YesûǾ eŧ-ŧıfl (Bağdad 1911); La découverte récent des deux livres sacrés des Yezîdis (Wien 1911); Ħulâśatü târîħi’l-ǾIrâķ (Basra 1919); Tercemetü ĥayâti’l-Eb Mâriye Yûsuf (Bağdad 1929); Aġlâŧü’l-luġaviyyîn el-aķdemîn (Bağdad 1932); Ħavâŧırü’l-uħt Mâri YesûǾ el-Maślûb (Bağdad 1936); Risâle fi’l-kitâbeti’l-ǾArabiyyeti’l-münaķķaĥa (Bağdad 1936); el-Kelimü’l-aħîre (Beyrut 1936); Nüşûǿü’l-luġati’l-ǾArabiyye (Kahire 1938); en-Nüķūdü’l-ǾArabiyye ve Ǿilmü’n-nümeyyât (Kahire 1939); Mürşidü’r-ruhbâni’ŝ-ŝâliŝiyyîn (ts.); Riĥletü Baġdâdiyyîn ile’l-Yemen (ts.).
B) Neşirleri. Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-ǾAyn (kısmen neşir, Bağdad 1914); Hemdânî, Kitâbü’l-İklîl (VIII. cilt, Bağdad 1931); Abdülkādir el-Hatîbî, Teźkiretü’ş-şuǾarâǿ ev şuǾarâǿi Baġdâd (Bağdad 1936); İbnü’l-Ekfânî, Nüħabü’ź-źeħâǿir fî aĥvâli’l-cevâhir (Kahire 1939); Hüseyin b. Ahmed el-Kureşî, Bülûġu’l-merâm fî şerĥi miski’l-ħitâm fî men tevellâ mülke’l-Yemen min melik ve imâm (Kahire 1939); İbnü’s-Sâî, el-CâmiǾu’l-muħtaśar fî Ǿunvâni’t-târîħ ve Ǿuyûni’s-siyer (IX. cilt).
Kermelî’nin neşredilmemiş bazı eserleri de şunlardır: Taśĥîĥu aġlâŧı Lisâni’l-ǾArab, Taśĥîĥu Ŧâcü’l-Ǿarûs, el-Elfâžü’l-Lâtîniyye fi’l-luġati’l-ǾArabiyye, el-Elfâžü’l-ǾArabiyye fi’l-luġati’l-Faransiyye, Târîħu’l-melâbis ve keyfiyyetü teŧavvürihâ Ǿinde’l-ǾArab (diğer eserleri için bk. Yûsuf Es‘ad Dâgır, s. 644-646).
Kermelî hakkında yazılan birçok makalenin yanı sıra Corcis Avvâd (Bağdad 1966), Âmir Reşîd es-Sâmerrâî (Bağdad 1970) ve İbrâhim es-Sâmerrâî (Kahire 1996) gibi araştırmacılar el-Eb Anastas Marî el-Kermelî adıyla müstakil çalışmalar yapmışlardır.
BİBLİYOGRAFYA:
Anistâs el-Kermelî - Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, Edebü’r-resâǿil beyne’l-Âlûsî ve’l-Kermelî (nşr. C. Avvâd - M. Avvâd), Beyrut 1407/1987, tür.yer.; Brockelmann, GAL Suppl., III, 493-494; Mustafa Cevâd, el-Mebâĥiŝü’l-luġaviyye fi’l-ǾIrâķ, Bağdad 1964; C. Avvâd, Anistâs Mârî el-Kermelî: Ĥayâtühû ve müǿellefâtüh, Bağdad 1966; a.mlf., MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-ǾIrâķıyyîn, Bağdad 1969, I, 152-154; a.mlf., “Ârâǿü ve enbâǿü’l-Eb Anistâs Mârî el-Kermelî”, MMİADm., XXIII (1948), s. 608-616; Âmir Reşîd es-Sâmerrâî, Anistâs Mârî el-Kermelî, Bağdad 1970; Fâik Battî, el-MevsûǾatü’ś-śıĥâfiyyetü’l-ǾIrâķıyye, Bağdad 1976; Bâkır Emîn el-Verd, AǾlâmü’l-ǾIrâķı’l-ĥadîŝ (1869-1969), Bağdad 1977, s. 166-168; Münîr Bekir et-Tikrîtî, Târîħu’ś-śıĥâfeti’l-ǾIrâķıyye, Bağdad 1981; Yûsuf Es‘ad Dâgır, Meśâdirü’d-dirâsâti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1983, II, 640-648; M. Mehdî Allâm, el-MecmaǾiyyûn fî ħamsîne Ǿâmen, Kahire 1406/1986, s. 82-83; İbrâhim es-Sâmerrâî, el-Eb Anistâs Mârî el-Kermelî ve ârâǿühü’l-luġaviyye, Kahire 1996; Celîl el-Atıyye, “Anistâs el-Kermelî: MevsûǾiyyet mâ ķable’l-internet”, eş-Şarķu’l-evśat, 21-22 Ekim 1998; Rûfâîl Battî, “Anistâs Mârî el-Kermelî”, el-Kitâb, III/5, Kahire 1947, s. 747-757.
Bedrettin Çetiner