KİNDÎ, Muhammed b. Yûsuf
(محمد بن يوسف الكندي)
Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kūb b. Hafs el-Kindî et-Tücîbî (ö. 350/961)
Tarih âlimi.
10 Zilhicce 283’te (18 Ocak 897) Fustat’ta doğdu. Mısır’ın fethinden sonra bölgeye yerleşen Kinde kabilesinin Tücîb koluna mensuptur. İbn Dokmak’ın verdiği bilgilerden, hayatının tamamının Fustat’ta kabilesinin adını taşıyan mahallede geçtiği anlaşılan Ebû Ömer’in ilk İslâm filozoflarından Ya‘kūb b. İshak el-Kindî’nin torunu olduğu şeklindeki rivayet yanlıştır (Kindî, neşredenin girişi, s. 6). 3 Ramazan 350’de (16 Ekim 961) Fustat’ta vefat etti.
İslâm idare ve adliye tarihine dair eserleriyle tanınan Kindî ahbâr, ensâb, hıtat ve hadis ilimlerinde geniş bilgi sahibiydi. Bir süre Mısır’da ikamet eden Nesâî’den hadis dersleri alarak kendisinden rivayette bulundu, Kindî’nin hadisçilerden fazla etkilenmediği ve hadis ilmiyle ömrünün sonlarına doğru ilgilendiği haberleri doğru değildir. Kādî İyâz’ın faydalandığı muhaddisler arasında Kindî’yi de zikretmesi (Zehebî, VIII, 83) buna bir delil teşkil eder. Şiîlik’le itham edilmesi ise mensubu bulunduğu Hanefî mezhebinin, hilâfetin Hz. Ali evlâdının hakkı olduğu şeklindeki görüşünden kaynaklanmış olmalıdır.
Kindî, çalışmalarını Mısır tarihi ve topografyası üzerinde yoğunlaştırarak bölgenin mahallî tarihinin yazımına öncülük etti. Eserlerinin başında verdiği bilgileri muhaddislerin metoduna uyarak senediyle birlikte nakletmiş, zamanına yakın haberlerde olayların bütünlüğünü bozmamak için bunları kısaltmış, kendi dönemini ise anlayışına göre oluşturmuştur. Rhuvon Guest’in Kindî’nin râvileri üzerine yaptığı çalışmasından onun Osman b. Sâlih, Saîd b. Kesîr, Yahyâ b. Osman ve İbn Abdülhakem gibi hadis ve tarih alanlarında iz bırakmış şahsiyetlerden faydalandığı anlaşılmaktadır. Bu kişilerden aldığı bilgilerden bir kısmını eserlerinde muhafaza etmiş olması, Mısır tarih yazıcılığının geçirdiği dönemleri takip imkânı vermesi bakımından önemlidir. Ayrıca resmî belgeleri ve divan sicillerini kullanan Kindî’nin, toplum yapısı ve eyalet bürokrasisinin işleyiş tarzına dair bilgiler başta olmak üzere Mısır’a ait diğer kaynaklarda yer almayan orijinal bilgiler ihtiva eden eserleri Mısır tarihçilerinin başta gelen kaynaklarındandır. Mısır’da Bağdat Abbâsî hilâfetine karşı ilk müstakil devletlerin kurulduğu dönemde yaşayan Kindî’nin çalışmaları, Abbâsîler’in Mısır siyasetiyle Tolunoğulları ve İhşîdîler’in ilk üç hükümdarı zamanında meydana gelen olayların bir kısmına bizzat şahit olması açısından da değerlidir. Kindî’den İbn Mesrûr, İbn Zûlâk, İbnü’n-Nehhâs, Fergānî ve İbn Müyesser gibi âlimler hadis ve ahbâr rivayet etmiştir. İbn Asâkir, Kindî’ye ait bilgilerin bir kısmını İbnü’n-Nehhâs vasıtasıyla almıştır (Târîħu Dımaşķ, XXXIII, 385; LV, 347).
Makrîzî, Mısır şehirleri hakkındaki bilgilerin ilk defa Kindî tarafından derlendiğini söyler (el-Ħıŧaŧ, I, 4). Eserlerinden yapılan iktibaslar Mısır’ın tarihi ve topografyasına dair önemli hususlar ihtiva eder. Kindî, hıtat konusuna bir bölüm ayıran İbn Abdülhakem’den sonra bu alanda çalışma yapan ilk müelliftir. İbn Dokmak, İbn Zûlâk, İbn Hacer, Makrîzî, Süyûtî, Kalkaşendî ve İbn Tağrîberdî onun eserlerinden faydalanmışlardır. Kalkaşendî ve Makrîzî, Fustat’ın kendi dönemlerine kadar ulaşmamış önemli yapılarına dair haberlerin tamamının Kindî’nin eserlerinde bulunduğunu belirtmişlerdir (Śubĥu’l-aǾşâ, III, 379; el-Ħıŧaŧ, II, 272-273). Gaston Wiet, Makrîzî’nin Kindî’nin eserlerinden bazan onun adını dahi zikretmeden geniş iktibaslar yaptığını ortaya koymuştur (BIFAO, XII [1918], s. 61-73).
Eserleri. 1. Aħbâru ķudâtı Mıśr*. 23-246 (643-860) yılları arasında görev yapan kadılar hakkındadır (Paris 1908). 2. Kitâbü’l-Vülât (Vülâtü Mıśr, Ümerâǿü Mıśr). Fetihten itibaren Mısır’da görevlendirilen
valiler, önemli olaylar, fiyat hareketleri, merkezî idare ile yazışmalar, malî ve idarî divanlar ve Mısır’ın topografyası hakkındadır. Kitapta ayrıca Mısır’ın fethi, İslâmlaşması, Arap ve Arap olmayan unsurların Mısır’a yerleşmesi, asker ve toprak sistemi hakkındaki bilgiler de yer almaktadır. Bürokratik işlemlerle bunları yürütenleri, idare hayatına katılan yeni kavramları ve bunların tarihî gelişimini takip imkânı veren eserde idarecileri öven ve yeren şiirlerle bazı tartışmaları yansıtan mektuplar da kaydedilmiştir. İslâm idare tarihi alanında yazılmış ilk kaynaklardan olan bu çalışma Mısır’ı fetheden Amr b. Âs ile başlar (21/642), Muhammed b. Tuğç’un vefatı ile son bulur (335/946). Muiz-Lidînillâh’ın Mısır’a giriş tarihi olan 362 (972) yılına kadar götürülen haberler adı bilinmeyen bir kişi tarafından ilâve edilmiştir.
İbn Zûlâk, Kindî’nin valiler ve kadılara dair eserlerine Tetimmetü Kitâbi Ümerâǿi Mıśr li’l-Kindî adıyla bir zeyil yazmıştır (İbn Hallikân, II, 91). Bu kitaptan bazı bölümler, İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muġrib adlı eseriyle birlikte (nşr. Knut Leonard Talgvist, Leiden 1899) N. A. Konig tarafından The History of Governors of Egypt adıyla neşredilmiştir (New York 1908). Rhuvon Guest, kitabın British Museum’da bulunan nüshasını (nr. 1212/2, Add., nr. 23324) esas alarak İngilizce geniş bir önsözle beraber ve diğer eseriyle birleştirerek Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Ķuđât ismiyle yayımlamıştır (Leiden 1912). Hüseyin Nassâr, bu neşrin önsözünün bir kısmını Arapça’ya tercüme ederek sadece valiler kısmını Vülâtü Mıśr (Beyrut 1959), İbrâhim Ahmed el-Adevî de seçmiş olduğu vali ve kadıların biyografilerini el-Muħtâr min Kitâbi Vülâti Mıśr ve Ķuđâtihâ (Kahire 1960) adıyla neşretmiştir.
Kindî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Aħbâru mescidi ehli râyeti’l-aǾžam, el-Cündü’l-ǾArabî (el-Cündü’l-ġarbî, el-Ecnâdü’l-ġurebâǿ), el-Ħendeķ, Kitâbü’l-Mevâlî (Eşrâfü’l-mevâlî, AǾyânü mevâlî; bk. İbn Asâkir, XII, 39; Mizzî, XV, 193; XXXIV, 275; İbn Dokmak, I, 51, 66; Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, II, 163; İbn Hacer, el-İśâbe, I, 353; II, 145; V, 62, 106; VI, 319, 391; Tehźîbü’t-Tehźîb, I, 26; II, 201; III, 265; V, 253, 294). Kindî’ye nisbet edilen Feżâǿilü Mıśri’l-maĥrûse (Kahire 1971, 1997) adlı eser (Kalkaşendî, III, 341) İhşîdîler’den Kâfûr’un teşvikiyle oğlu Ömer tarafından yazılmıştır (Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, I, 24).
BİBLİYOGRAFYA:
Kindî, el-Vülât ve’l-ķuđât (Guest), neşredenin girişi, s. 1-72; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, Beyrut 1411/1990, III, 133; VI, 95; VII, 236, 339; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XII, 39, 357; XV, 333, 338; XXXIII, 385; LV, 347; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 91-92; III, 72; V, 122; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, IV, 19; XV, 193, 204; XVII, 413; XXXIV, 275; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, VIII, 83; X, 166, 222; XI, 390, 517, 521; XII, 600, 603; XV, 546; XVI, 423; İbn Dokmak, el-İntiśâr li-vâsıŧati Ǿiķdi’l-emśâr, Beyrut, ts. (Dârü’l-âfâkı’l-cedîde), I, 14, 37, 51, 64-67, 86; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ, I, 476; III, 306, 331, 341, 379-380; Makrîzî, el-Ħıŧaŧ, I, 4, 24; II, 163, 272-273; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., el-Muķaffe’l-kebîr (nşr. Muhammed el-Ya‘lâvî), Beyrut 1411/1991, VII, 489-490; İbn Hacer, el-İśâbe (Bicâvî), I, 353-354, 623; II, 145; III, 31, 99; IV, 380, 429-430; V, 62, 106, 369, 459; VI, 9, 11, 214, 319, 391; a.mlf., Tehźîbü’t-Tehźîb, Beyrut 1984, I, 26; II, 201; III, 265; V, 253, 294; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, I, 27, 37, 69, 128; IV, 44; Brockelmann, GAL, I, 149; Suppl., I, 229-230; a.mlf., “Kindî”, İA, VI, 812-813; Hasan Ahmed Mahmûd, el-Kindî el-müǿerriħ, Kahire 1966; Sezgin, GAS (Ar.), I/2, s. 231-235, 238-240; G. Wiet, “Kindī at Makrīzī”, BIFAO, XII (1918), s. 61-73; F. Rosenthal, “al-Kindī, Abū ǾUmar Muĥammad”, EI² (İng.), V, 121-122.
Mustafa Sabri Küçükaşcı