KİTÂBÜ’l-EDVÂR
(كتاب الأدوار)
Safiyyüddin el-Urmevî’nin (ö. 693/1294) mûsiki nazariyatına dair eseri.
Makam kelimesinin henüz kullanılmadığı İslâm Ortaçağı’nda mûsiki bilginleri, ses sisteminin düzenlenmesi üzerinde yaptıkları çalışmalarda farklı yapıda ve çok çeşitli ses dizilerinin çoğunlukla bir oktavı aşmadığını, dizinin birinci ve sonuncu seslerinin aynı olduğunu tesbit etmişlerdir. Nitekim dönemin mûsiki nazariyatına dair eserlerinde bir çizgi üzerinde şekillendirilen bir dizide ilk sesle son ses aynı noktada birleşerek bir daire suretinde gösterilmiştir. Usullerin anlatımında da tekrarlanan ritmik kalıplar yine bir daire şeklinde çizilmiştir. Böylece mûsikinin iki ana unsurunu teşkil eden ses ve usul Arapça devr (dönme, dönüş) kelimesinin çoğulu olan edvâr ile adlandırılarak mûsiki nazariyatı eserlerinin genel adı olmuş, bu konuda yazılan eserlere de “Kitâbü’l-edvâr” denilmesi bir teamül halinde devam etmiştir.
Asıl adı Kitâbü’l-Edvâr fî maǾrifeti’n-naġam ve’l-evtâr olan eser, Safiyyüddin el-Urmevî’nin mûsiki nazariyatı konusunda Arapça olarak kaleme aldığı iki önemli telifinden biridir. Müellif bu eserini, Abbâsî Halifesi Müstansır-Billâh zamanında 633 (1236) yılında henüz yirmi yaşlarında iken ünlü matematik ve fen bilimleri âlimi Nasîrüddin et-Tûsî’nin tavsiyesi üzerine yazmıştır.
Eser kısa bir girişten sonra on beş bölümden (fasıl) meydana gelir. Birinci bölümde nağmenin tarifiyle tizlik ve pestlik sebepleri açıklanır; ikinci bölümde, telli müzik aletlerinin kol kısmında istenilen seslerin çıkarılması için parmakla basılan belli noktalar (destân) anlatılır. Bunu, iki ses arasındaki tizlik ve pestlik farkını gösteren boyutların (eb‘âd) oranları hakkında bilgilerden meydana gelen üçüncü bölüm izler. Kulağa hoş gelen (mülâyim) ve gelmeyen (mütenâfir) seslerin sebepleriyle dörtlü ve beşlilerin uyumlu şekilleri, birinci ve ikinci tabakadaki kısımların birleştirilmesinden oluşan devirlerin ve bu arada seksen dört terkibin izah edildiği dört, beş ve altıncı bölümlerden sonra yedi ve sekizinci bölümlerde iki telin kullanılışı ile uddaki tellerin düzeni ve perdeleri konusu işlenir. Meşhur devirler (on iki makam) ve altı âvâzenin ud üzerindeki perdelerinin açıklandığı dokuzuncu bölümü devirlerdeki nağmelerin ortak perdelerinin izah edildiği onuncu bölüm takip eder. Edvar tabakalarının cetveller halinde anlatıldığı on birinci bölümle udda alışılmamış değişik akortların konu edildiği on ikinci bölümün ardından on üçüncü bölümde îkā‘ devirleri şekillerle izah edilir. On dördüncü bölümde nağmelerin insan üzerindeki etkileri kısaca açıklanır, son bölümde de tarîka ve savt adlı iki formdan ebced notasıyla birkaç örnek verilir. Eserin on dördü Türkiye dışında (bu nüshalar için bk. Shiloah, s. 309-312; Hâşim Muhammed er-Receb, s. 17-18), dokuzu Türkiye kütüphanelerinde (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3661/1, 3662, Pertev Paşa, nr. 623/20, Ayasofya, nr. 2413; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3653/1, 3654; TSMK, III. Ahmed, nr. 2130/4; Râgıb Paşa Ktp., nr. 919/3; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1598/2) olmak üzere yirmi üç nüshası tesbit edilmiştir. En eski nüsha kabul edilen Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki nüshanın (nr. 3653/1) müellif hattı olması ihtimali kuvvetlidir.
Kitâbü’l-Edvâr, mûsiki nazariyatının en önemli eseri olduğu gibi Türk mûsikisi ses ve dizileriyle ilgili yazılı kaynakların da ilk sıralarında yer alır. Çağın amelî ve nazarî mûsiki bilgilerini inceleyerek nazariyat alanında yeni bir dönem başlatan Safiyyüddin el-Urmevî’nin on yedi aralıklı sistemi sonraki yüzyıllarda benimsenmiş, çalışmalarda esas alınarak hemen her nazariyatçı tarafından kullanılmıştır. Özellikle XIV-XVI. yüzyıllarda Kitâbü’l-Edvâr’a yazılan şerhler arasında Celâleddin Fazlullah Ubeydî’nin Şerĥu’l-Edvâr’ı, Fahreddin Muhammed Hucendî, Lutfullah Semerkandî, Mübârek Şah ve Abdülkādir-i Merâgī’nin Şerh-i Kitâb-ı Edvâr adıyla kaleme aldıkları eserleri burada zikredilmelidir. Eseri Hüseyin Ali Mahfûz, Gattâs Abdülmelik Haşebe ile Hâşim Muhammed er-Receb tahkikli olarak neşretmişlerdir (bk. bibl.). Ayrıca Fuat Sezgin’in Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki nüshasından (nr. 3653/1) tıpkıbasımını yaptığı (Frankfurt 1984) eser üzerinde Mehmet Nuri Uygun bir doktora çalışması yapmış ve tercümesiyle birlikte tenkitli neşrini gerçekleştirmiştir (İstanbul 1999).
Ayrıca Osmanlı dönemi mûsikişinaslarından Hızır b. Abdullah’ın 1441’de II. Murad’ın teşvikiyle yazıp hükümdara sunduğu, Türk mûsikisi tarihinin en önemli nazariyat kitapları arasında yer alan Türkçe bir Kitâbü’l-Edvâr’ının bulunduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
H. G. Farmer, A History of Arabian Music, London 1929, s. 227-229; a.mlf., The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. 48-49; a.mlf., “Safiyeddin”, İA, X, 63-64; Brockelmann, GAL, I, 906-907; B. R. D’erlanger, La musique arabe, Paris 1949, V, 396-397; Abbas Azzâvî, el-Mûsîķa’l-ǾIrâķıyye, Bağdad 1951, s. 31-32; Gattâs Abdülmelik Haşebe, Kitâbü’l-Edvâr fi’l-mûsîķa, Kahire 1961; Hüseyin Ali Mahfûz, el-Edvâr, Bağdad 1371/1961; O. Wright, The Modal System of Arab and Persian Music, Oxford 1978, s. 79-142; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 309-312; Hâşim Muhammed er-Receb, Kitâbü’l-Edvâr li-Śafiyyüddîn Urmevî, Bağdad 1980, s. 17-18; Mehmet Nuri Uygun, Safiyyüddin Abdülmü’min Urmevî ve Kitâbü’l-Edvârı, İstanbul 1999; Gulâm Hüseyin Beydilî, “Bozorgân-ı Âzerbaycân: Urmiyeli Safiyyüddîn Hakkında Bir Nice Söz”, Varlık, sy. 10, Tahran 1980, s. 47-52; Âdil el-Bekrî, “Śafiyyüddîn Urmevî”, el-Mevrid, XIII/4, Bağdad 1984, s. 127-129; Süreyya Agayeva, “Türk Mûsikisinde Edvâr”, MM, sy. 463 (1999), s. 57-59; Mahmûd Ahmed el-Hifnî, “el-Edvâr fî maǾrifeti’n-naġami ve’l-edvâr li-Śafiyyüddîn el-Urmevî”, Tİ, III, 548-555; Nuri Özcan, “Osmanlılar’da Musikî”, Osmanlı Ansiklopedisi, İstanbul 1993, III, 209-211.
Mehmet Nuri Uygun