KİTÂBÜ’l-İLEL
(كتاب العلل)
Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) hadislerde ve râvilerde görülen kusurlara dair eseri.
Tam adı Kitâbü’l-Ǿİlel ve maǾrifeti’r-ricâl (el-CâmiǾ fi’l-Ǿilel ve maǾrifeti’r-ricâl) olup râvilerin ve rivayetlerin tenkidi konusunda talebelerinin sorduğu sorulara
Ahmed b. Hanbel’in verdiği cevaplardan meydana gelmektedir. Eseri müelliften oğlu Abdullah rivayet ederek bazı ilâvelerde bulunmuş, ondan da talebesi Ebû Ali Muhammed b. Ahmed es-Savvâf rivayet etmiştir. Soru ve cevap tarzında yazıldığı için sistematik olarak bölümlere ayrılmayan kitapta hadislerde görülen illetlerle hadis ricâli ve tarihi hakkında bilgi verilmiş, yer yer çeşitli konularda hadisler rivayet edilmiş, dirâyetü’l-hadîsin bazı meselelerine temas edilmiştir (bk. İLELÜ’l-HADÎS). Kitâbü’l-Ǿİlel Buhârî’nin et-Târîħu’l-kebîr’i, İbn Ebû Hâtim’in Kitâbü’l-Cerĥ ve’t-taǾdîl’i gibi kitaplara kaynaklık etmiş; Ukaylî, İbnü’l-Münâdî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi âlimler üzerinde de etkili olmuştur.
Eserin eldeki tek nüshası, 343’te (954) Ebû Ali Muhammed b. Ahmed es-Savvâf’a arzedilen ve Abdullah b. Ahmed b. Hanbel’in nüshasıyla karşılaştırılan Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazmasıdır (Ayasofya, nr. 3380). Talat Koçyiğit ile İsmail Cerrahoğlu bu nüshanın ilk yarısını (1b-97b) I. cilt (Ankara 1963), devamını da II. cilt (İstanbul 1987) olarak yayımlamışlardır. Nâşirler tarafından paragraflar halinde numaralanmış olan eserin I. cildinde 2789, II. cildinde 2574 paragraf yer almıştır. Kitâbü’l-Ǿİlel’i daha sonra Vasiyyullah b. Muhammed Abbas (I-II, Beyrut-Riyad 1408/1988) ve el-CâmiǾ fi’l-Ǿilel ve maǾrifeti’r-ricâl adıyla Muhammed Hüsâm Beyzûn (I-IV, Beyrut 1990, IV. cildi fihristtir) aynı nüshayı esas alarak neşretmiştir. Ahmed b. Hanbel’in ilel konusundaki görüşlerini başka talebeleri de derlemiş; oğlu Sâlih, talebeleri Merrûzî ve Ebü’l-Hasan Abdülmelik b. Abdülhamîd el-Meymûnî tarafından bir araya getirilen görüşlerini Subhî Bedrî es-Sâmerrâî Min kelâmi’l-imâm Ebî ǾAbdillâh Aĥmed b. Ĥanbel fî Ǿileli’l-ĥadîŝ ve maǾrifeti’r-ricâl adıyla yayımlamıştır (Riyad 1409/1988).
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed b. Hanbel, el-Ǿİlel (Koçyiğit), bk. Muhammed Tayyib Okiç’in mukaddimesi, I, 5-10; Talat Koçyiğit’in girişi, I, 17-39; a.e. (Vasiyyullah), neşredenin girişi, I, 85-113; Hâkim en-Nîsâbûrî, MaǾrifetü Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, Kahire 1937, s. 112-113; İbn Hayr, Fehrese, Beyrut 1979, s. 228; Ahmed Muhammed Şâkir, el-BâǾiŝü’l-ĥaŝîŝ, Kahire 1370/1951, s. 68-69; Sezgin, GAS (Ar.), II, 204; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 323.
Ali Osman Koçkuzu