KUDSÎ HADİS

(الحديث القدسي)

Hz. Peygamber’in Kur’an dışında Allah’a dayandırarak söylediği hadisler.

Sözlükte “temiz olmak; bir şeyi mukaddes kılmak, tenzih etmek” anlamlarına gelen kudsî kelimesi kuds kökünden ism-i mensub olup “her türlü noksanlıktan uzak yüce bir varlığa ait olan şey” demektir. Kudsî hadis (hadîs-i kudsî, el-hadîsü’l-kudsî) “ilâhî hadis, rabbânî hadis” diye de adlandırılır. el-Hadîsü’l-kudsî ifadesi bir terim olarak VI. (XII.) yüzyıldan itibaren bu konuda yazılmaya başlanan derleme çalışmalarından sonra ortaya çıkmış, ancak tanımını ilk defa Şerefeddin et-Tîbî (ö. 743/1342) yapmış (Ebü’l-Bekā, s. 288), ardından Seyyid Şerîf el-Cürcânî, İbn Hacer el-Heytemî, Ali el-Kārî, Zafer Ahmed et-Tehânevî gibi âlimler çeşitli tarifler ortaya koymuştur. Bu tariflerde belirtilen unsurları göz önünde bulundurarak kudsî hadisi “Allah tarafından vahiy, ilham, rüya gibi değişik bilgi edinme yolları ile anlamı Hz. Peygamber’e bildirilen, onun tarafından kendi ifade ve üslûbu ile Allah’a nisbet edilerek rivayet edilen, Kur’an’la herhangi bir ilgisi bulunmadığı gibi i‘câz vasfı da olmayan hadis” şeklinde tanımlamak mümkündür. Bu tür hadislerin kudsî olarak nitelendirilmesi mânanın Allah’a aidiyeti, hadis denilmesi de Resûl-i Ekrem tarafından dile getirilmiş olması sebebiyledir. Kudsî hadislerin Allah’a nisbet edilmesi onların sabit ve sahih olduğu anlamına gelmez, buradaki “kudsî” kelimesi sadece sözün kaynağını gösterir, metnin kabul veya reddi açısından bir hüküm ifade etmez. Sahih olan kudsî hadislerin sayısı çok değildir; bu hususta verilen 100, 200, 300, 550 gibi rakamlar yapılan derleme çalışmalarına dayanmaktadır.

Kudsî hadisler genelde Allah’ın yüceliği, rahmetinin genişliği, ihsanının bolluğu, bazı ibadetlerin fazileti ve güzel ahlâk gibi konulara dair olup “kāle Resûlullah fî mâ yervî an rabbihî azze ve celle”, “ani’n-nebiyyi fî mâ yervîhi an rabbihî” ya da “kāle’llāhü teâlâ fî mâ ravâhü anhü Resûlullah” gibi ifadelerle rivayet edilmiştir. Metinlerdeki ifade ve üslûp nebevî hadislerle hemen hemen aynıdır (Trabzonî, s. 11; Mustafa Ahmed ez-Zerkā, I/1 [1395], s. 91). Kudsî hadislerin Kur’an’la ortak noktası her ikisinin de mâna olarak ilâhî kaynaklı olması, nebevî hadislerle aralarındaki ortak nokta ise bağlayıcılık ve incelemeye tâbi olma gibi hususlarda aynı değeri taşımasıdır (Koçyiğit, s. 123-124). Kaynaklarda Kur’an’la kudsî hadisler arasındaki farklar üzerinde fazlaca durulmuş, bununla da kudsî hadislerin mânasının ilâhî oluşu sebebiyle Kur’an’la eş değerde algılanmaları ihtimalinin önüne geçilmesi amaçlanmıştır (Hasan Muhammed Makbûlî, s. 14; Yılmaz, s. 36-40).


Bu hadislerde edebî üslûp olarak sözlerin Allah’a nisbet edilmesi ifadelerin de bizzat O’na ait olmasını gerektirmez. Bununla birlikte kudsî hadislerin üslûbunda diğer hadislere göre bazı farklar vardır. Meselâ hadislerin ifadesinde hitap Allah’a ait olduğu gibi yine O’na ait olmak üzere tekil birinci şahıs (mütekellim) zamiri kullanılmıştır. Kullar arasında cereyan eden karşılıklı konuşmaların çokça yer aldığı bu metinlerde muhataplar genellikle Hz. Peygamber, insanlar ve meleklerdir (M. Ebû Zehv, s. 16).

Kudsî hadislerin itikadî ve hukukî konularda delil olup olmayacağına dair hüküm haber-i vâhidin bu konudaki durumu ile aynıdır. Bir hadis çeşidi olarak kudsî hadislerin sahih olabilmesi için nebevî hadislerde aranan şartları taşıması zorunludur ve nebevî olanlar hakkında söylenenler kudsî hadisler için de geçerlidir. Bu şartlar dikkate alındığında kudsî hadisler arasında sahih olanlardan çok daha fazla mevzû rivayetlerin varlığından söz edilmiştir. Büyük çoğunluğu tasavvufî mahiyette olan bu tür hadislerin en meşhurlarından biri, tasavvuf ehli arasında yaygın biçimde kullanılan ve keşfen sıhhatinin sabit olduğu ileri sürülen, “Ben bir gizli hazine idim ...” (Küntü kenzen maħfiyye ...) anlamındaki rivayettir (Aclûnî, II, 132). “Sen olmasaydın felekleri yaratmazdım” rivayeti de bu kabil hadislerdendir. Sözün Allah’a nisbet edilmesi dolayısıyla kudsî hadisler müslümanlar üzerinde etkili olmuş, bu da bazı kimseleri hadis uydurmaya sevketmiş, sahih kudsî hadislerle birlikte derlenmiş olan bu tür hadisler kudsî hadislerin sayısının kabarık görünmesine sebep teşkil etmiştir.

Batılı araştırmacıların yaptığı incelemelerde kudsî hadis diye rivayet edilen mevzû hadislere özel bir önem verilmiştir. Bu araştırmaların bir kısmında nebevî yönü tamamıyla görmezlikten gelinerek kudsî hadislerin büyük çoğunlukla sûfîlerin şathiyelerinden kaynaklandığı söylenirken bir kısmında ilham yoluyla sûfîlerin kalbine gelen ilâhî mesajlardan ibaret olduğu ileri sürülmüş, bazılarında ise kudsî hadisler İsrâiliyat kabilinden bilgiler diye tanıtılmış, bu iddialar çerçevesinde bazı sahih rivayetlere de yer verilmiştir (Lammens, s. 106-107; Massignon, s. 126-128). Goldziher’in “The Hadith and The New Testament” başlığını taşıyan, Yeni Ahid ile hadisler arasındaki etkileşimi göstermeye çalıştığı makalesinde ortaya konan iddialardan hareketle bu etkilerin kudsî hadisler şeklinde İslâm’a sokulduğu söylenmiştir (Muslim Studies, II, 346-362; Zwemer, XII [1922], s. 263).

Kudsî hadisler, bütün hadislerin derlendiği tasnif döneminde diğer hadisler arasında dağınık bir şekilde yer alırken ilk defa nebevî hadislerle aralarındaki farklara işaret edildiği VI. (XII.) yüzyıldan itibaren müstakil çalışmalarda derlenmeye başlanmıştır. Bu konudaki eserleri derleme niteliğinde olanlar, sınırlı sayıda hadisi toplamak amacıyla kaleme alınanlar ve bir kudsî hadisi şerhetmek için yapılan çalışmalar olarak üç grupta ele almak mümkündür.

Derleme nitelikli ilk eser olan Zâhir b. Tâhir eş-Şehhâmî’nin (ö. 533/1138) Kitâbü’l-Eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’si günümüze ulaşmamıştır (Graham, s. 57). Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin 101 hadis ihtiva eden Mişkâtü’l-envâr fîmâ ruviye Ǿani’llâh mine’l-aħbâr adlı eseri (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, Halep 1346; Kahire 1369) Fransızca’ya (trc. Muhammed Valsan, Paris 1983) ve Fransızca çevirisi esas alınarak Nurlar Hazinesi adıyla Türkçe’ye (trc. Mehmet Demirci, İstanbul 1990) tercüme edilmiştir. Ebü’l-Kāsım İbn Balabân el-Kerekî’nin el-Maķāśıdü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ilâhiyye’sinde (nşr. Muhyiddin Mestû - Muhammed el-Îd el-Hatrâvî, Beyrut 1966; Dımaşk 1988) 100 kudsî hadis yer almıştır. Nevevî’nin el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye’sinde (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1978; Tunus 1983) Kütüb-i Sitte’den derlenmiş doksan beş kudsî hadis mevcuttur. Abdürraûf el-Münâvî’nin kaleme aldığı iki eserden el-İtĥâfâtü’s-seniyye bi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’de (Mısır 1354; Cidde 1407/1987) önce, “Allah Teâlâ dedi ki” şeklinde rivayet edilen hadislere, daha sonra içerisinde Allah sözünün geçtiği rivayetlere yer verilmiştir. Hasan Hüsnü Erdem bu eseri esas alarak İlâhî Hadisler adıyla bir derleme yayımlamıştır (Ankara 1952). Münâvî el-Meŧâlibü’l-Ǿaliyye fi’l-edǾiyeti’z-zehiyyeti’l-muħteteme bi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye adını taşıyan (Haydarâbâd 1323) ve yedi bölümden oluşan diğer eserinin son bölümünde de konuyla ilgili kırk hadis kaydetmiştir. Şiî âlimi Hür el-Âmilî’nin el-Cevâhirü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye adlı eseri (nşr. Ali el-Mahallâtî, Bombay 1302; Necef 1384) bazı peygamberler ve mezhep imamlarının adına göre tasnif edilmiştir. Ebû Saîd el-Hâdimî’nin Risâle fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’si (Kahire 1351) ölüm, âhiret ve dünyanın fâniliğine dair kısa ve özlü metinler ihtiva etmektedir. Kudsî hadisler konusundaki klasik çalışmaların en genişi olan Muhammed b. Mahmûd el-Medenî’ye (Trabzonî) ait el-İtĥâfâtü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’de Süyûtî’nin CemǾu’l-cevâmiǾ adlı eserinden derlenmiş 864 hadis yer almaktadır. Ali Fikri Yavuz tarafından Kırk Kudsî Hadis adıyla neşredilen eserin (İstanbul 1981) Medenî’ye nisbeti doğru değildir. İbrâhim Sıdkı İşkodravî’nin ed-Dürretü’l-yetîme fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’si (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 590/3), telif tarzı ve kaynakları itibariyle daha çok Münâvî’nin el-İtĥâfâtü’s-seniyye’sine benzemektedir. Yûsuf Ali Bedîvî’nin el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye’sinde (Beyrut 1991) 398 hadis, Ahmed eş-Şerebâsî’nin Edebü’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’sinde yetmiş beş kudsî hadis ve şerhi yer almış, Şerebâsî’nin eseri 75 Kudsî Hadisin Tercüme ve Şerhi adıyla Türkçe’ye çevrilerek yayımlanmıştır (nşr. Naim Erdoğan, İstanbul 1981). Mısır’da el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şüûni’l-İslâmiyye tarafından bir komisyona hazırlattırılan el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye’de Kütüb-i Sitte ve el-Muvaŧŧaǿdan seçilmiş 400 kadar hadis yer almış olup Kudsî Hadisler (trc. Ahmet Varol, I-II, İstanbul 1991), ayrıca mükerrerleri dışındaki 146 hadis Kaynak Hadis Kitaplarına Göre Kudsî Hadisler (trc. Kadir Kabakçı, İstanbul, ts. [Kültür Basın-Yayın Birliği]) adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir. Neş’et el-Mısrî son iki eserden derlediği hadisleri el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye adıyla bir araya getirmiş, büyük ölçüde Kastallânî’nin İrşâdü’s-sârî li-şerĥi Śaĥîĥi’l-Buħârî adlı eserini esas alarak bunları geniş biçimde şerhetmiştir. Yûnus İbrâhim es-Sâmerrâî’nin en-Nefeĥâtü’r-rabbâniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye adlı eseri de (Bağdad 1957) bu türün bir başka örneğidir. Konuyla ilgili olarak günümüzde hazırlanan en kapsamlı ve kullanışlı eser İsâmüddin es-Sabâbatî’nin CâmiǾu’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’sidir (I-III, Kahire, ts.). 1150 hadisin yer aldığı esere kapsamlı bir fihrist eklenmiş, müellif, kitabındaki sahih ve hasen hadislerden 550’sini tek cilt halinde Śaĥîĥu’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye adıyla konularına göre tertip ederek ayrı bir cilt halinde yayımlamıştır (Beyrut 1991). Mecdî Fethî es-Seyyid, aynı nitelikteki 225 hadisi el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye min śaĥîĥi’s-sünneti’n-nebeviyye’sinde toplamıştır (Tanta 1414/1993). Mustafa el-Adevî’nin Śaĥîĥu’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye’si (Medine 1415/1994), Ebû Abdullah Ahmed b. Ahmed el-Îsevî’nin 100 hadis


ihtiva eden el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyyetü’đ-đaǾîfe ve’l-mevżûǾa adlı çalışması da (Tanta 1993) burada zikredilmelidir.

Belirli sayıdaki kudsî hadisleri bir araya getirmek amacıyla hazırlanan eserler genelde tasavvufî muhtevalı olup daha çok kırk hadis türündedir. Bu konuda bilinen ilk çalışma, Hüseyin b. Ahmed et-Tebrîzî’nin Miftâĥu’l-künûz ve miśbâĥu’r-rumûz adlı kitabıdır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1038-1039). Daha sonra Cemâl-i Halvetî el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye ve’l-âŝârü’l-muśŧafaviyye adlı kitabında (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 314/1) kırk hadise yer vermiş ve bunların tasavvufî te’villerini yapmıştır. Kudsî nitelikli kırk hadislerin en meşhuru Ali el-Kārî’nin el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyyetü’l-erbaǾîniyye’sidir (İstanbul 1324). Aksekili Köse Mehmed Efendi’nin hâşiyesiyle birlikte birkaç defa basılan eser (İstanbul 1312, 1316; Mişkâtü’l-envâr’ın sonunda, Halep 1927) Hasan Hüsnü Erdem (Kırk Kudsî Hadis, Ankara 1952) ve Harun Ünal (Kırk Kudsî Hadis ve Muhtasar Hadis Usûlü, İstanbul 1983) tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir. Abdülvâsi el-Alefî Efendi’nin el-ErbaǾûn mine’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye (Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 94), Ebü’l-Hasan Muhammed b. Sâdık es-Sindî’nin ErbaǾûne ĥadîŝen mine’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 1410), Muhammed Edîb b. el-Hâc Muhammed el-Cerrâh’ın Eĥâdîŝü’l-erbaǾîne’l-ķudsiyye mine’ś-śuĥufi’l-İbrâhîmiyye ve’l-Mûseviyye (Musul 1332) adlı eserleri bu türün diğer örnekleridir. İbrâhim Ezzeddin ve Denys Johnson - Davies’in kudsî hadislerden seçtikleri kırk hadis İngilizce’ye tercüme edilerek Forty Hadith Qudsi adıyla yayımlanmıştır (Damascus 1980).

Kudsî hadisler konusunda tek hadis şerhlerinin en meşhurları, “Ben bir gizli hazine idim ...” anlamındaki rivayete dair eserlerdir. Bu hususta ilk olarak Fahreddin er-Râzî Şerĥu ĥadîŝi “küntü kenzen” (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 647/4) ve el-Ĥadîŝü’l-ķudsî (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 647/6) adıyla iki risâle kaleme almıştır. Aynı hadise dair Sa‘deddin el-Hamevî Şerĥu ĥadîŝi “küntü kenzen” adıyla Farsça (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 3909), İsmâil Hakkı Bursevî Kenz-i Mahfî adıyla Türkçe (İstanbul 1290, 1307) birer şerh yazmışlardır. Hadis münekkitleri bu hadis için, “Aslı yoktur, uydurmadır” demişlerse de Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Bursevî keşfen sahih olduğunu ileri sürmüşlerdir. Sofyalı Bâlî Efendi de Şerĥu ĥadîŝi “küntü kenzen” adıyla bir eser kaleme almış (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 613) ve bu esere yazdığı şerhte gizliliğin Allah hakkında nasıl anlaşılması gerektiğini açıklamıştır.

Kudsî hadislere dair sadece isimleri bilinen bazı eserler de şunlardır: Abdülganî el-Makdisî, el-ErbaǾûn min kelâmi rabbi’l-Ǿâlemîn; Ali b. Mufaddal el-Makdisî, el-ErbaǾûne’l-ilâhiyye; Ziyâeddin el-Makdisî, el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye; İbn Dakīkul‘îd, el-ErbaǾûn fi’r-rivâye Ǿan rabbi’l-Ǿâlemîn; Bahâeddin Haydar el-Fâşî, el-MuǾtemed mine’l-menķūl fî mâ ûĥıye ile’r-resûl fi’l-ĥadîŝ; Muhammed el-Medyânî, el-İtĥâfâtü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye; İbn Fellâh diye tanınan Halef b. Abdülmuttalib el-Huveyzî, el-Belâġu’l-mübîn fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye Ǿan seyyidi’l-mürselîn; Cemâleddin el-Kevkebânî, Menhecü’l-kemâl ve simŧü’l-leǾâl fî mâ câǿe fi’l-ĥadîŝ min kelâmi’l-celâl; Vecîhüddin Abdurrahman el-Ayderûsî, en-Nefeĥâtü’l-ünsiyye fî bâbi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye; Füllânî, el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye; Harîrîzâde, Feyzü’l-muġnî fî şerĥi ĥadîŝi men ŧalebenî (Süleymaniye Ktp., Tırnovalı, nr. 898).

Brockelmann’ın Gazzâlî’ye nisbet ettiği Kitâbü’l-MevâǾiż fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye adlı risâle (GAL, I, 421) Ahmed Şemseddin tarafından MecmûǾatü resâǿili’l-İmâmi’l-Ġazzâlî içinde yayımlanmışsa da (I-VIII, Beyrut 1988) eserin el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye bi-ŧarîķi’l-mevǾiża adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı (Hüsrev Paşa, nr. 4/2, vr. 37b-49a) müellifi bilinmeyen nüshalarla paralelliği dikkate alındığında Gazzâlî’ye aidiyeti şüpheli hale gelmektedir.

Teorik anlamda kudsî hadisler konusunu ele alan belli sayıdaki eserler arasında Şa‘bân Muhammed İsmâil’in el-Eĥâdîŝü’l-ķudsiyye ve menziletühâ fi’t-teşrîǾi’l-İslâmî’si ile (Riyad 1402/1982) Nûh b. Mustafa’nın er-Risâle fi’l-farķ beyne’l-ĥadîŝi’l-ķudsî ve’l-ĥadîŝi’n-nebevî’sini (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1142/18) zikretmek mümkündür.

Şarkiyatçılar da kudsî hadisler üzerinde önemle durmuş, Goldziher’in ardından (yk. bk.) Theodorus Willem Juynboll İslâm Ansiklopedisi’nin ilk neşrinde (V, 49) konuya dair kısa bilgiler vermiş, Samuel M. Zwemer “The Socalled Hadith Qudsi” adlı makalesinde (bk. bibl.; Studies in Popular Islam, London 1939, s. 121-135) kudsî hadisler meselesini tenkidî bir yaklaşımla incelemiş, bu hadislerin Eski Ahid ve Yeni Ahid’den alınmış parçalarla sonradan ortaya çıkmış sözler olduğunu iddia etmiştir. Agostino Cilardo’nun “Il Problema dei Hadith Qudsî” başlığını taşıyan incelemesi de (bk. bibl.) Batı’da yapılan bir başka çalışma örneğidir. William A. Graham kudsî hadislerle ilgili olarak doktora tezi, Hayati Yılmaz da yüksek lisans tezi hazırlamıştır (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA:

Lisânü’l-ǾArab, “ķds” md.; İbn Balabân, el-Maķāśıdü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ilâhiyye (nşr. Muhyiddin Müstû), Beyrut 1988, s. 33-35; Keşfü’ž-žunûn, II, 1038-1039; Ebü’l-Bekā, el-Külliyyât, Bulak 1253, s. 288; Aclûnî, Keşfü’l-ħafâǿ, II, 132; Trabzonî, İtĥâfâtü’s-seniyye fi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye (nşr. M. Emîn en-Nevâvî), Kahire, ts., s. 5-11; Cemâleddin el-Kāsımî, ĶavâǾidü’t-taĥdîŝ, Dımaşk 1925, s. 39-44; H. Lammens, L’Islam, Beyrut 1943, s. 106-107; Brockelmann, GAL, I, 421; L. Massignon, Essai sur les origines du lexique technique de la mystique musulmane, Paris 1954, s. 126-128; M. Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 13-15; I. Goldziher, Muslim Studies (trc. C. R. Barber - S. M. Stern), London 1971, II, 346-362; W. A. Graham, Divine Word and Prophetic Word in Early Islam: A Reconsideration of the Sources with Special Reference to the Devine Sayings or Hadith Qudsi, Paris 1977, s. 53, 57, 86, 227, 229; Ali Yardım, Hadis, İzmir 1984, I, 43, 45-46; M. Ebû Zehv, el-Ĥadîŝ ve’l-muĥaddiŝûn, Beyrut 1404/1984, s. 16-17; Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, Ankara 1985, s. 123-125; Agostino Cilardo, “Il Problema dei Hadith Qudsî”, Atti del Convegno sul centenario della nascita de Louis Massignon (ed. C. Baffioni), Napoli 1985, s. 57-69; Nûreddin Itr, Menhecü’n-naķd fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, Dımaşk 1406, s. 323-325; Abdullah Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, İstanbul 1987, s. 65; M. Accâc el-Hatîb, el-Vecîz fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ ve nuśûśih, Dımaşk 1987, s. 27-28; Hasan Muhammed Makbûlî, Muśŧalaĥu’l-ĥadîŝ ve ricâlüh, Beyrut 1410, s. 13, 14, 15-16; Hayati Yılmaz, Hadis İlminde Kudsî Hadisler (yüksek lisans tezi, 1992), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 16-41; Özcan Hıdır, İsrâiliyyât-Hadis İlişkisi: Hadis Yahudi Kültürü Tartışmaları (doktora tezi, 2000), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 324-327; Muhammed Efendi Saîdî, “el-Farķ beyne’l-Ķurǿân ve’l-eĥâdîşi’l-ķudsiyye”, el-Menâr, XVII, Kahire 1319/1901, s. 497-500; S. M. Zwemer, “The Socalled Hadith Qudsi”, MW, XII (1922), s. 263-275; Mustafa Ahmed ez-Zerkā, “Muķārene beyne üslûbi’l-ĥadîşi’n-nebevî ve üslûbi’l-Ķurǿâni’l-Kerîm”, Mecelletü’l-Buĥûŝi’l-İslâmiyye, I/1, Riyad 1395, s. 91; Abdülgafûr Abdülhak el-Belûşî, “el-Eĥâdîşü’l-ķudsiyye fî dâǿireti’l-cerĥ ve’t-taǾdîl”, Mecelletü’l-CâmiǾati’l-İslâmiyye, XXI/83-84, Medine 1409, s. 95-123; T. W. Juynboll, “Hadis”, İA, V, 49; J. Robson, “Ĥadiґћ Ķudsī”, EI² (İng.), III, 28-29.

Hayati Yılmaz