KULLE
(القلّة)
Eski bir ölçek.
Arap dilcilerine göre kulle, “kaldırıp taşımak” mânasındaki kull masdarından “güçlü bir erkeğin taşıyabileceği su küpü” anlamında isimdir (Tâcü’l-Ǿarûs, “ķll” md.). Akkadca kulliu veya kullû, İbrânîce kullîs, Süryânîce kulletâ kelimeleri “toprak (veya bronz) küp” anlamına gelmektedir (v. Soden, II, 926). Latince’de culleus / culeus, Grekçe’de koleos / kouleos “büyük su tulumu” demektir. Culleus ayrıca 20 amfora hacmindeki bir sıvı ölçüsünü ifade eder (Lewis, s. 487). Şehâbeddin el-Hafâcî önceki dilcilerden ayrılarak kulleyi Arapçalaşmış kelimeler arasında saymakta, ancak aslını belirtmemektedir (Şifâǿü’l-ġalîl, s. 251). Arapça’da önceleri büyük su küpünü ifade etmek için kullanılan kelimenin zamanla bir sıvı ölçüsüne isim olduğu anlaşılmaktadır.
Bir hadiste iki kulle (kulleteyn) hacmindeki suyun necâset tutmayacağı belirtilmektedir (Wensinck, el-MuǾcem, “ķulle” md.). İmam Şâfiî bu ölçünün Hecer kullesi olduğunu, İbn Cüreyc’in (ö. 150/767) gözlemine göre bunlardan her birinin 2 Hicaz kırbası veya biraz fazla su kaldırdığını söyledikten sonra söz konusu fazlalığın ihtiyaten yarım kırba şeklinde anlaşılması durumunda hadisteki kullenin yaklaşık hacminin 2,5 kırbaya eşitleneceğini belirtmiş (el-Üm, I, 4) ve bu yaklaşım özellikle Şâfiîler arasında genel kabul görmüştür. İbn Râhûye’ye (ö. 238/853) göre ise ilgili kulle yaklaşık 3 kırba veya 20 kovaya denktir. Bunun 500 Bağdat rıtlı ağırlığında su aldığı da ileri sürülmektedir. Ahmed b. Hanbel’den de 2 veya 2,5 kırbaya eşit olduğuna dair iki farklı görüş rivayet edilmiştir (İbnü’l-Münzir en-Nîsâbûrî, I, 262). Hecer kullesinin 2g kırba su aldığı da söylenmiştir. Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî de (ö. 387/997) Araplar’a ait bir kap olan kullenin hadisçilere göre 2,5 büyük kırbaya denk geldiğini kaydeder (Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, s. 11). Hicaz kırbasının yaklaşık 100 Bağdat rıtlı su kaldırdığı hususunda görüş birliği vardır. Dolayısıyla 2,5 Hicaz kırbası hacmindeki kullenin ölçtüğü suyun ağırlığı şöyledir: 250 Bağdat rıtlı = 223‡ Mısır rıtlı = 53f Dımaşk rıtlı = 44 Halep rıtlı = 40 Kudüs rıtlı = 35v Ba‘lebek rıtlı = 125 menâ = 22500 miskal = 32142{ dirhem. Bu da 95,625 kg. suya tekabül eder. Abdürrezzâk es-San‘ânî’ye göre 2 kulle 1 faraka eşitken (el-Muśannef, I, 79) Beyhakī’nin naklettiği bir rivayette 1 kulle 2 faraka denktir (es-Sünenü’l-kübrâ, I, 263). Önceki kayıt bir istinsah hatası olmalıdır. Kullenin 250 Bağdat rıtlı veya 250 men su aldığına dair görüşleri aktaran Gazzâlî dilcilerin hilâfına kulleye bir devenin kaldırıp taşıyabilmesi sebebiyle bu ismin verildiğini ve nisbeten nârin olan Arap develerine ancak 160 menâ yüklenebileceğini, dolayısıyla Şâfiî fakihlerinden Zübeyr b. Ahmed ez-Zübeyrî (ö. 317/929) ve Abdullah b. Ahmed el-Kaffâl’in (ö. 417/1026) verdiği 150 menâlık değerin daha doğru sayılabileceğini ileri sürer (el-Vasîŧ fi’l-meźheb, I, 170). Söz konusu kulleteynin hacmi, üç boyutu da 1,25 el arşını olan kübe veya çapı 0,5, yüksekliği 2,5 arşın olan silindire eşittir. Dolayısıyla Hecer kullesinin hacmi küp için 96,299 dm³, silindir için 96,762 dm³ şeklinde hesaplanır. Her ikisi de yukarıdaki değere yakındır.
Hadis ve fıkıh âlimleri arasında tartışmalara konu olan ve yaklaşık teorik bir değeri temsil eden bu kulle dışında günlük hayatta genellikle sıvı yağ ölçmekte kullanılan kulleler daha küçük hacimlidir. Grek asıllı tabip Kustâ b. Lûkā (ö. 300/912), Grek sıvı ölçüsü birimi medimnosa tekabül eden kullenin 4 kısta eşit olduğunu söyler (Kitâb fi’l-vezn ve’l-keyl, vr. 71b-72a). Bu ölçek (4 × 476,712 gr. =) 1,906848 kg. zeytinyağı veya (4 × 529,68 gr. =) 2,11872 kg. su alır. İbnü’l-Uhuvve Kahire kullesinin 120, şehir dışındakilerin ise 115 Kahire rıtlı yağ aldığını bildirir (MeǾâlimü’l-ķurbe, s. 333). İlgili rıtl 144 dirhem olduğuna göre birincisi (120 × 144 × 2,833 =) 48,95424 kg., ikincisi (115 × 144 × 2,833 =) 46,91448 kg. şeklinde hesaplanır. Nusaybin metropoliti Eliya (ö.m. 1049), kullenin 10 felîceye eşit olup her biri 420 miskallik 30 Beled rıtlı, yani (30 × 420 × 4,414 =) 55,6164 kg. su kaldırdığını belirtir (JRAS, XII/1 [1880], s. 113). M. Henry Sauvaire bu bilgiye düştüğü notta Dârülbeyzâ zeytinyağı kullesinin 30 kg., Cedîde’ninkinin (Mazagan) 17,28 kg. ölçtüğünü kaydeder (a.g.e., a.y.). Fransa Ticaret Odası bülteninde verilen bilgilere ve Osmanlı Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi verilerine dayanan G. Young’a göre 1890’larda Şam zeytinyağı kullesi 26 okka = 33,356 kg., Trablus’unki 24,5 okka alırdı (Corps de droit ottoman, IV, 368, 374). J. G. Lorimer, Katîf’te hurma ölçüsü olarak kullanılan kullenin 2 Katîf mennine, yani 68,75 İngiliz pounduna (= 31,185 kg.) tekabül ettiğini bildirir (Delîlü’l-Ħalîc, II, 849).
Endülüs kullesi her biri 2,25 rıtllık 12 sümne denk olup 13,44 kg. zeytinyağı ölçerdi (EI2 [İng.], VI, 121). XIX. yüzyılda Tunus’un resmî kullesi 8 sâa eşitti ve 10,1 litre veya 9,241 kg. zeytinyağı alırdı. Tunus’ta kullanılan bazı kulleler ve metrik karşılıkları şöyledir: Nablus 10,661 litre, Sûse ve Manastır 12,775, Mehdiye 13,983, Sefâkus 14,905, Kusûrüssâf 15,86, Cem 17,955 litre. Bunların dışında başka kulleler de vardı; meselâ Cerbe’ninki resmî kullenin iki katı hacme sahipti (Ferve, sy. 7-8 [1993], s. 256-257). XIX. yüzyılın sonunda Fas’ta kullanılan kulleler 24 kg., 16,5 kg., 9,108 kg. ve 10,55 kg. zeytinyağı ölçerdi (Abdülazîz Binabdullah, s. 224, 290). Ebû Ubeyd el-Bekrî’ye göre (ö. 487/1094) Asîle’de kuleyle (küçük kulle) adı verilen 112 ukıyyelik bir zeytinyağı ölçeği kullanılırdı (el-Muġrib, s. 113).
BİBLİYOGRAFYA:
Tâcü’l-Ǿarûs, “ķll” md.; v. Soden, AHW, II, 926; Wensinck, el-MuǾcem, “ķulle” md.; C. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 487; Şâfiî, el-Üm, I, 4; Abdürrezzâk es-San‘ânî, el-Muśannef (nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî), Beyrut 1403/1983, I, 79; Kustâ b. Lûkā, Kitâb fi’l-vezn ve’l-keyl, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3711/5, vr. 71b-72a; İbnü’l-Münzir en-Nîsâbûrî, el-Evsaŧ fi’s-sünen ve’l-icmâǾ ve’l-iħtilâf (nşr. Ebû Hammâd Sagīr Ahmed b. Muhammed Hanîf), Riyad 1414/1993, I, 261-263; Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Kahire 1342, s. 11; Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, es-Sünenü’l-kübrâ, I, 263; Serahsî, el-Mebsûŧ, I, 71; Bekrî, el-Muġrib, s. 26-27, 113; Gazzâlî, el-Vasîŧ fi’l-meźheb (nşr. Ahmed Mahmûd İbrâhim - Muhammed Muhammed Tâmir), Kahire 1417/1997, I, 170-173; Kâsânî, BedâǿiǾ, I, 71; Nevevî, Taĥrîru elfâži’t-Tenbîh (nşr. Abdülganî ed-Dekar), Dımaşk 1408/1988, s. 32; İbnü’l-Uhuvve, MeǾâlimü’l-ķurbe fî aĥkâmi’l-ĥisbe (nşr. M. Mahmûd Şa‘bân - Sıddîk Ahmed Îsâ), Kahire 1976, s. 333; Burhâneddin İbn Müflih, el-MübdiǾ fî şerĥi’l-MuķniǾ (nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş), Beyrut 1399/1979, I, 58-59; Buhûtî, Keşşâfü’l-ķınâǾ (nşr. M. Emîn ed-Dannâvî), Beyrut 1417/1997, I, 43-44; Şehâbeddin el-Hafâcî, Şifâǿü’l-ġalîl (nşr. Muhammed Kessâs), Beyrut 1418/1998, s. 250, 251; Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aķyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 78-79; G. Young, Corps de droit ottoman, Oxford 1906, IV, 368, 374; Delîlü’l-Ħalîc (Coğrafya), II, 849; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 224, 290; M. H. Sauvaire, “A Treatise on Weights and Measures, by Eliyá, Archbishop of Nisíbín (Supplement to Vol. IX. pp. 291-313)”, JRAS, XII/1 (1880), s. 113; a.mlf., “Matériaux pour servír á l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, VII (1886), s. 457-459; Mahmûd Ferve, “el-Meķāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ħilâle’l-ķarneyni’ş-şâmin ve’t-tâsiǾ Ǿaşer”, el-Mecelletü’t-Târîħiyyetü’l-ǾArabiyye li’d-dirâsâti’l-ǾOŝmâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 256-257; E. Ashtor, “Makāyil”, EI² (İng.), VI, 121.
Cengiz Kallek