KUŞÂŞÎ

(القشاشي)

Safiyyüddîn Ahmed b. Muhammed b. Yûnus ed-Decânî el-Makdisî el-Medenî el-Kuşâşî (ö. 1071/1661)

Mutasavvıf ve âlim.

991’de (1583) Medine’de doğdu (es-Simŧü’l-mecîd, vr. 67a). Soyunun baba tarafından Hz. Ali’ye ulaştığı (Muhibbî, I, 343-344) ve Kudüs yakınlarındaki Decân köyünden Medine’ye göç ettikleri nakledilir. Dedesi Yûnus ucuz ve değersiz eşya (kuşâşe) sattığı için Kuşâşî nisbesiyle anılmış, Safiyyüddin Ahmed de bu nisbeyle tanınmıştır. İlk eğitimini dönemin âlim ve sûfîlerinden olan babasından alan Kuşâşî babasıyla birlikte 1011’de (1602) Yemen’e gitti ve orada Şeyh Emînüddin b. Sıddîk el-Merâvihî,


Seyyid Muhammed el-Garb, Şeyh Ahmed es-Satîha ez-Zeylaî, Seyyid Ali el-Kab‘, Şeyh Ali Mutayr gibi âlim ve şeyhlerden faydalandı. Bir müddet sonra Mekke’de Seyyid Ebü’l-Gays Şecer, Şeyh Sultân el-Meczûb gibi âlimlerin sohbetlerine katıldı. Ardından Medine’ye döndü ve burada Şeyh Ahmed b. Fazl, Ömer b. Kutb el-Âdilî, Şehâbeddin el-Melkânî ve diğer bazı âlimlerin meclislerine devam etti.

Kuşâşî babasından Ahmediyye, Rifâiyye, Kuşeyriyye, Şâzeliyye ve Kādiriyye icâzeti aldı (es-Simŧü’l-mecîd, vr. 25a-b, 53b-54a). Medine’de hadis ve diğer bazı ilimleri tahsil ettiği şeyh Ahmed b. Ali eş-Şinnâvî’nin kızıyla evlendi, onun ölümünden sonra halifesi olarak yerine geçti. Ayrıca ondan Gavsiyye tarikatının temel kitapları arasında sayılan Muhammed Gavs’ın el-Cevâhirü’l-ħams adlı eserini okudu (a.g.e., vr. 29a). Şinnâvî’den başta Şüttâriyye olmak üzere Sıddîkıyye (Tayfûriyye), Üveysiyye, Hızriyye, İlyâsiyye, Cüneydiyye, Kuşeyriyye, Nakşibendiyye, Kādiriyye, Gülşeniyye, Sühreverdiyye, Çiştiyye, Rifâiyye, Ahmediyye, Şâzeliyye, Hemedâniyye, Vefâiyye ve Firdevsiyye-i Kübreviyye hilâfeti aldı (silsileler için bk. a.g.e., vr. 28a-33b, 44a-45b, 52a-57a). Kuşâşî ayrıca, hem Muhammed Gavs yoluyla hem de birinde Şehâbeddin es-Sühreverdî, diğerinde Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin bulunduğu iki ayrı yolla Veysel Karanî’ye ulaşan silsilesini kaydetmiş, Muhammed Gavs’a Bâyezîd-i Bistâmî, Abdülkādir-i Geylânî, Şehâbeddin es-Sühreverdî gibi zatlardan bâtınî olarak gelen hilâfetlerin de kendisine ulaştığını belirtmiştir (a.g.e., vr. 34a). Onun Şinnâvî’nin pîrdaşı Seyyid Es‘ad Belhî’nin sohbetlerine de katıldığı ve bu zatın ahvaline vâris olduğu nakledilir. Harîrîzâde, Kuşâşî’nin Şinnâvî vasıtasıyla Zeyniyye tarikatının bir şubesinden de hilâfet aldığını gösteren bir silsileyi kaydetmiştir (Tibyân, II, vr. 106b). Kendisine ulaşan bütün silsilelerden icâzet verdiğini belirten Kuşâşî, ölümünden sonra yerine geçen İbrâhim b. Hasan el-Kûrânî ile Îsâ b. Muhammed es-Sa‘lebî’yi en yetkin halifeleri olarak zikreder (es-Simŧü’l-mecîd, vr. 34b). Diğer ileri gelen halifeleri Açeli Abdürraûf es-Sinkilî, Seyyid Abdurrahman el-Mağribî el-İdrîsî, Şeyh Mehnâ b. İvaz, Seyyid Abdullah BâFakīh’tir. Kuşâşî’den sonra Medine’de İbrâhim el-Kûrânî’den de hilâfet alan Abdürraûf es-Sinkilî, Açe’ye dönerek Şüttâriyye tarikatını yaymaya çalışmıştır. Öğrencileri vasıtasıyla tarikat Cava ve Endonezya’ya da götürülmüştür. Endonezya’da faaliyet gösteren tarikatlardan birinin Kuşâşiyye diye kaydedilmesi (DİA, XI, 199), tarikatın zaman içinde Şeyh Kuşâşî’ye nisbetle de anıldığını veya bu isimle bir kol oluştuğunu akla getirmektedir. 1071 (1661) yılı sonunda Medine’de vefat eden Kuşâşî, Bakī‘ Mezarlığı’na defnedildi. Mâlikî iken şeyhi Şinnâvî’nin Şâfiî olması sebebiyle kendisi de bu mezhebe geçen Kuşâşî, döneminde vahdet-i vücûdu savunanların önderi olarak tanınmış, kendisini asrın “hatmü’l-evliyâ”sı olarak görmüş ve devrin ileri gelen birçok şeyhi tarafından zamanın imamı kabul edilmiştir.

Eserleri. Kuşâşî’nin çoğu tasavvufa dair yetmiş civarında eser kaleme aldığı ve bunlardan elli kadarının kaynaklarda zikredildiği belirtilmektedir. 1. es-Simŧü’l-mecîd fî selâsili ehli’l-beyǾa ve ilbâsi’l-ħırķa ve’t-taśavvuf ve sülûki ehli’t-tevĥîd (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1197, 1221; Esad Efendi, nr. 1491). Zikrin çeşitleri ve tarikatlara göre usulleri, hırka giyme, biat âdâbı gibi konuları ve müellifin hilâfet aldığı tarikatların silsilelerini kaydettiği eser basılmıştır (Haydarâbâd 1327). 2. ed-Dürretü’ŝ-ŝemîne fîmâ li-zâǿiri’n-nebî (a.s.) ile’l-Medîneti’l-münevvere. Hz. Peygamber’i ziyaret etmenin âdâbı ve bunun sağladığı mânevî faydalar hakkındadır (Mısır 1326). 3. Miftâĥ min mefâtîĥi’r-raĥme fî iźâǾati kerâme min kerâmeti’l-ümme (Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 246). Bazı mübarek gün ve gecelerle bu zamanlarda yapılması tavsiye edilen nâfile ibadetlere dairdir. 4. Kelimetü’l-cûd Ǿale’l-ķavli bi-vaĥdeti’l-vücûd (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 428). Mustafa Tuncay tarafından yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır (1997, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 5. el-İfâde bimâ beyne’l-iħtiyâri’l-ilâhî ve’l-irâde. 6. Kitâbü Sûreti’s-saǾâde bi-tilâveti kitâbi’l-ibdâǾ ve’l-iǾâde. Kuşâşî, Süleymaniye Kütüphanesi’nde aynı mecmua içinde bulunan (Reşid Efendi, nr. 428) bu eseriyle bir önceki eserinde Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin bazı görüşlerine açıklık getirmiştir. 7. el-Manžûme fi’l-Ǿaķāǿid (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1251; Şehid Ali Paşa, nr. 1696, 2722). İtikadî konuların manzum olarak anlatıldığı birkaç varaklık risâle, Kuşâşî’nin halifesi İbrâhim b. Hasan el-Kûrânî tarafından Ķaśdü’s-sebîl ilâ tevĥîdi’l-ĥaķķi’l-vekîl adıyla şerhedilmiştir (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 795; Şehid Ali Paşa, nr. 1696). Kûrânî bu şerhini daha sonra ihtisar etmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2722). 8. el-İśâbe fî şerĥi Dürreti’l-ķalâǿid (TSMK, Hazine, nr. 180). 9. Kitâbü’l-Miķyâs fî neyli maǾrifeti’l-Ǿurefâǿi billâhi’l-iķyâs (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 428).

Kuşâşî’nin ayrıca Abdülkerîm el-Cîlî’nin el-İnsânü’l-kâmil adlı eserinin 50-54. bölümlerine yaptığı bir şerhi bulunmaktadır (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 428). Kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Kitâbü’n-Nuśûś, Bustânü’l-Ǿâbidîn ve ravżü’l-Ǿârifîn, Şerĥu ǾAķīdeti İbn ǾAfîf, el-Kelimetü’l-vüsŧâ fî şerĥi Ĥikemi İbn ǾAtâǿ (diğer bazı eserleri için bk. Muhibbî, I, 345; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 161; Abdülhay el-Kettânî, II, 971). Kuşâşî’nin bir de divanı vardır.

BİBLİYOGRAFYA:

Kuşâşî, es-Simŧü’l-mecîd fî selâsili ehli’l-beyǾa ve ilbâsi’l-ħırķa ve’t-taśavvuf ve sülûki ehli’t-tevĥîd, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1197, tür.yer.; Ayyâşî, er-Riĥletü’l-ǾAyyâşiyye, Fas 1316, I, 407-429; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, I, 343-346; Harîrîzâde, Tibyân, II, vr. 106b; Serkîs, MuǾcem, II, 1513; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 161; Îżâĥu’l-meknûn, I, 413; II, 300; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, III, 243; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 970-971; M. Ömer Hammâde, AǾlâmü Filisŧîn, Dımaşk 1985, I, 259-261; Dihhudâ, Luġatnâme, XXI/B, s. 297; A. H. Johns, “al-Ķuѕћāshī”, EI² (İng.), V, 525-526; “Aĥmed b. Muĥammed b. Yûnus ed-Deccânî”, Mv.Fs., I, 109; Nihat Azamat, “Abdürraûf es-Sinkilî”, DİA, I, 294; İsmail Hakkı Göksoy, “Endonezya”, a.e., XI, 199.

Reşat Öngören