LÉVI-PROVENÇAL, Évariste
(1894-1956)
Yahudi asıllı Fransız şarkiyatçısı.
Cezayir’de dünyaya geldi. Cezayir Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde René Basset ve Jérôme Carcopino gibi hocalardan Doğu dilleri ve şarkiyat okudu. 1913’te mezun olduktan sonra orduya katıldı ve I. Dünya Savaşı’nda Çanakkale cephesinde savaştı; yaralanması üzerine İskenderiye’ye, iyileşince de Fas’a gönderildi. Savaşın ardından 1920’de Rabat’taki L’Institut des Hautes Etudes Marocaines’e öğretim görevlisi olarak tayin edildi; burada hayatı boyunca üzerinde çalışacağı temel iki alana, Arapça’ya ve Endülüs-Mağrib (özellikle Berberî) tarihine yöneldi. 1922’de Les historiens des Chorfa başlıklı teziyle doktor unvanını aldı. 1926’da görev yaptığı enstitünün müdürlüğüne ve Hespéris dergisinin editörlüğüne getirildi. 1935’te Cezayir, 1940’ta Toulouse üniversitelerine tayin edildi; bu arada bir süre Kahire Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak çalıştı. II. Dünya Savaşı sırasında tekrar askere çağrıldı. 1943-1944 yıllarında hükümet tarafından Londra, Kahire, Kudüs ve Şam’da görevlendirildi. 1944’te Almanlar’ın Fransa’dan çekilmesi üzerine Paris’te Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne İslâm kültürü ve Arapça hocası tayin edildi. 1950’de Institut des Etudes Islamiques’e müdür oldu ve buraya son şeklini verdi. Ayrıca Cezayir’de kurulan le Centre d’Etudes de l’Orient Contemporaine ile de yakından ilgilenerek bu kurumu da canlı bir merkez haline getirdi. Ayrıca kendi teklifiyle başlayan Encyclopédie de l’Islam’ın (nouvelle édition) yayımlanmasında görev aldı. 1954’te Arabica dergisini kurdu. Hayatının son yıllarını Fransa, İspanya ve Mısır gibi ülkelerin üniversitelerinde ders vererek ve çalışmalarını yayımlayarak geçirdi. Ölümünden (23 Mart 1956) sonra Centre National de la Recherche Scientifique’in (Paris) katkılarıyla meslektaşları ve yetiştirdiği ilim adamları tarafından adına bir hâtıra kitabı çıkarıldı (Etudes d’orientalisme dédiées à la mémoire de Lévi-Provençal, I-II, Paris 1962).
Özellikle Murâbıtlar ve Muvahhidler dönemleri başta olmak üzere Endülüs ve Mağrib’in siyasî-içtimaî tarihi üzerine çalışan Lévi-Provençal, Ortaçağ İslâm tarihiyle ilgili birçok yazmanın tercüme, tahkik ve neşrini gerçekleştirmiştir. Esas itibariyle filolojik yaklaşım şeklinde olan çalışmalarının zamanla sosyal tarih araştırmalarına yöneldiği ve daha çok Endülüs tarihinde sosyal hayat ve müesseseler üzerinde yoğunlaştığı görülür. Onun telif, tercüme, tahkik ve makale çalışmalarının sayısı 300’e yakın olup birçok eseri çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Makalelerinin çoğu Encyclopédie de l’Islam’ın birinci ve ikinci baskılarıyla Royal asiatique, Archives berbères, Hespéris, al-Andalus ve Arabica gibi ansiklopedi ve dergilerde yayımlanmıştır.
Eserleri. A) Telifleri. Les historiens des Chorfa. Essai sur la littérature historique et biographique au Maroc du XVIe au XXe siècle (Paris 1922); Textes arabes de l’Ouargha: Dialecte des Jbâla (Maroc septentrional) (Paris 1922); Les manuscrits arabes de l’Escurial (III, Paris 1928; Escurial’deki Arapça yazmaların katalogunun III. cildi olup ilk iki cildi Hartwig Derenbourg tarafından yayımlanmıştır [Paris 1884, 1903]); Inscriptions arabes d’Espagne (Leyde 1931); l’Espagne musulmane au Xe siècle: Institutions et vie sociale (Paris 1932, 1996); La civilisation arabe en Espagne: Vue générale (Kahire 1938; Paris 1948, 1961; İspanya’daki İslâm kültürünü ele alan eser el-Ĥađâratü’l-ǾArabiyye fî İsbânyâ adıyla Tâhir Ahmed Mekkî tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir [Kahire 1979, 1985, 1994]); Un recueil de lettres officielles almohades: Etude diplomatique, analyse et commentaire historique (Paris 1942); Glossaire pratique de l’arabe du XXe siècle. I. Arabe-français (Rabat 1942); Histoire de l’Espagne musulmane I: de la conqûete à la chute du califat de Cordoue, 710-1031 J.-C. (Caire 1944; Müellifin Endülüs tarihini ele aldığı en önemli çalışmalarından biri olan eser, ikinci baskısında genişletilerek La conquête et l’emirat hispanoumaiyade, 710-922, Le califat umaiyade de Cordoue, 912-1031 ve Le siècle du califat de Cordoue başlıklarıyla neşredilmiştir [I-II, Paris 1950; III, Paris 1953; I-III, Paris 1999]); Islam d’occident: Etudes d’histoire médiévale (Paris 1948).
B) Tercüme ve Neşirleri. 1. Extraits des historiens arabes du Maroc. Textes d’explication à l’usage des étudiants (Paris 1924, 1929, 1948). 2. Un nouveau texte d’histoire mérinide: le “Musnad” d’Ibn Marzûk (Paris 1925). 3. Documents inédits d’histoire almohade. Fragments manuscrits du “legajo” 1919 du fonds arabe de l’Escurial (Paris 1928). Muvahhidler’le ilgili bazı belgelerin neşri ve Fransızca’ya tercümesidir. 4. Risâle fi’l-ĥisbe (G. S. Colin ile birlikte, Paris 1931). Ebû Abdullah Muhammed es-Sakatî el-Mâlekî’nin eserinin yayımıdır. 5. Śıfatü Cezîreti’l-Endelüs münteħabe min Kitâbi’r-Ravżi’l-miǾŧâr fî ħaberi’l-aķŧâr
(Kahire 1937). İbn Abdülmün‘im el-Himyerî’nin neşrini yaptığı bu eserinin Arapça metniyle birlikte Fransızca çevirisini, La péninsule Ibérique au moyenâge d’après le Kitāb ar-Rawđ almi‘ŧār fī Ħabar al-aķŧār d’Ibn ‘Abd al-mun‘im al-Ĥimyarī başlığıyla yayımlamıştır (Leiden 1938; metin ve tercüme birlikte ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main 1414/1993). 6. Śılatü’ś-śıla (Rabat 1937). İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî’ye ait eserin son kısmının neşridir. 7. Séville musulmane au début du XIIe siècle: Le traité d’Ibn ‘Abdun sur la vie urbaine et le corps de métiers (Paris 1947; 2001). İbn Abdûn’un İşbîliye’deki (Sevilla) hayatla ilgili bir risâlesinin Fransızca’ya tercümesidir. 8. Kitâbü’l-Beyâni’l-muġrib (III, Paris 1930). I ve II. ciltleri Dozy tarafından yayımlanan İbn İzârî’nin eserinin üçüncü cildinin neşridir. Lévi-Provençal daha sonra, Dozy’nin neşrettiği ilk iki cildi de G. S. Colin ile birlikte tekrar gözden geçirerek yayımlamıştır (Leiden 1948-1951). 9. Târîħu ķuđâti’l-Endelüs (Kahire 1948; Beyrut 1400/1980; 1403/1983). Nübâhî’nin eserinin tenkitli neşridir. 10. Cemheretü ensâbi’l-ǾArab (Kahire 1948). İbn Hazm’ın eserinin tenkitli neşridir. 11. Kitâbü Nesebi Ķureyş (Kahire 1948, 1953 [3. bs.], 1961, 1982). Mus‘ab b. Abdullah ez-Zübeyrî’nin eserinin yayımıdır. 12. Ŝelâŝü resâǿil Endelüsiyye fî âdâbi’l-ĥisbe ve’l-muĥtesib (Kahire 1955). 13. Müźekkirâtü’l-Emîr ǾAbdillâh (Kahire 1955). Lévi-Provençal’in Fez’deki Karaviyyîn Camii’nde ortaya çıkardığı, Gırnata’nın son Zîrî emîri Abdullah b. Bulukkîn’in hâtıralarını ihtiva eden bir yazmanın tahkikli neşridir (Tibi, s. 7-9). Lévi-Provençal, bu eserin bazı bölümlerini daha önce Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlamıştı (Le “Mémoires” de ‘Abd Allâh, dernier roi zîride de Grenade, I-II, Madrid 1936-1940; al-Andalus, III [1935], s. 233-344; IV [1936], s. 29-145; VI [1941], s. 6-54). Müellif ayrıca kitabı E. Garcia Gomez ile birlikte İspanyolca’ya çevirmiş, fakat neşri kendisi hayatta iken gerçekleşmemiştir. Gomez eseri daha sonra Lévi-Provençal’in yazdığı girişle birlikte yayımlamıştır (El Siglo XI en Ia Persona: la “Memorias” de ǾAbd Allāh, último rey Zīrí de Granada, destronado por los Almorávides [1090] [Madrid 1981]). Eser Amin T. Tîbî tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (The Tibyān: Memoires of ǾAbd Allāh b. Buluggīn Last Zīrid Amīr of Granada, Leiden 1986). 14. Târîħu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye (Rabat 1934; Beyrut 1956). Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Kitâbü AǾmâli’l-aǾlâm adlı eserinin Endülüs tarihiyle ilgili bölümünün neşridir (eserlerinin tam listesi için bk. Etudes d’orientalisme, I, s. XVII-XXX).
BİBLİYOGRAFYA:
E. G. Gomez, “E. Lévi-Provençal”, Etudes d’orientalisme dédiées à la mémoire de Lévi-Provençal, Paris 1962, I, s. IX-XV; a.mlf., “E. Lévi-Provençal”, al-Andalus, XXI/1, Madrid 1956, s. i-xxiii; “Bibliographie analytique de l’œuvre d’E. Lévi-Provençal”, Etudes d’ori-entalisme dédiées à la mémoire de Lévi-Provençal, I, s. xvii-xxx; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, I, 293-300; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 354-357; Amin T. Tibi, The Tibyān: Memoires of Abd Allāh Buluggīn Last Zīrid Amīr of Granada, Leiden 1986, s. 7-9; D. J. Wasserstein, “Evariste Lévi-Provençal and the Historiography of Iberian Islam”, The Jewish Discovery of Islam: Studies in Honor of Bernard Lewis (ed. M. Kramer), Tel Aviv 1999, s. 273-289; R. Blachère, “Évaristé Lévi-Provençal”, Arabica, III, Leiden 1956, s. 133-135; J. et Dominique Sourdel, “Liste des travaux du Professeur E. Lévi-Provençal”, a.e., III (1956), s. 136-146; G. Levi Della Vida, “Évariste Lévi-Provençal (1894-1956)”, OM, XXXVI/4 (1956), s. 276-279; “Repertorio biblográfico analítico de E. Lévi-Provençal”, al-Andalus Magreb, II (1994), Cádiz 1996, s. 257-262.
Hilal Görgün