LIGETI, Lajos
(1902-1987)
Macar Türkologu ve Moğol dili uzmanı.
Balassagyarmat’ta doğdu. Adı Fransızca ve İngilizce kaynaklarda Louis şeklinde kaydedilir. Budapeşte Eötvös Loránd Üniversitesi’nde klasik filoloji ve Zoltán Gombocz, Gyula Nemeth gibi Türkologlar’dan Türkoloji okudu. Kırgız kavim
adının menşei üzerine Die Herkunft des Volknamens Kirgis adlı teziyle (Budapest 1925) doktor unvanını aldı. 1925’te burslu olarak Paris’e gitti ve Sorbon Üniversitesi’nde Henri Maspéro, Jacques Bacot, Paul Pelliot, Boris Vladimirstov ve Gustav J. Ramstedt gibi şarkiyatçılarla birlikte Çin, Tibet, Orta Asya Türk-Moğol dil ve kültürleriyle ilgili çalışmalar yaptı; özellikle Pelliot’dan çok etkilendi.
1928’de ülkesine dönen Ligeti, aynı yıl Macar Bilimler Akademisi’nin desteğiyle Çin ve Moğolistan’ı ziyaret etti ve üç yıl kadar Çin Seddi ile Gobi çölü arasındaki pek bilinmeyen Moğol kabileleri içinde yaşayarak malzeme topladı. Ülkesine getirdiği bu malzemenin çoğu II. Dünya Savaşı sırasında tahrip olduysa da Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’ne hediye ettiği çok değerli Moğol, Mançu, Tibet ve Çin yazmaları korundu. Bunların içinde bulunan 108 bölümlü Moğol Budist kodeksini ilk defa araştırmacılara tanıttı. 1934 yılından ölümüne kadar Macar Bilimler Akademisi üyeliği ve başkanlığı yaptı.
1936-1937’de Afganistan’a giderek Moğolca’nın yanında Özbekçe üzerine araştırmalarda bulundu. Bu sırada eski ve yeni Türk dilleri arasında uzun sesliler bakımından mevcut olan ilişkiyi ortaya koydu. Hunlar’a karşı özel bir ilgi duyarak Gyula Nemeth’in editörlüğünü yaptığı Atilla és hunjai adlı eserin (Budapest 1940) iki bölümünü yazdı. Otuz yedi yaşında iken Budapeşte Üniversitesi Sanat Fakültesi’nde profesör oldu; Orta Asya, Uzakdoğu ve Türkoloji kürsülerinin başkanlıklarını yürüttü. Daha çok Orta Asya dil ve kültürleriyle ilgili dersler verdi ve ilk kuşak Macar sinologlarını yetiştirdi. Csoma de Körös cemiyetini yeniden organize etti; akademinin desteğiyle Orta Asya dil ve kültürleri konusunda bir araştırma grubu oluşturdu. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae’yı kurdu (1950). Batı dillerinde yayımlanan Bibliotheca Orientalis Hungarica, Macarca Csoma de Körös Cep Üniversitesi dizilerinin ve Moğol Dili Yazıtları Koleksiyonu’nun editörlüğünü yaptı. Moğollar’ın Gizli Tarihi’ni A Mongolok titkos története adıyla Macarca’ya çevirdi (Budapest 1971). Son büyük eseri olan A magyar nyelv török kapcsolatai a honfoglalás elött és az Arpádkorban (Fetihten önce ve Arpad devrinde Macarca-Türkçe ilişkileri; Budapest 1986), Macar prehistoryasının Orta Asya bağlantıları bakımından çok önemlidir.
Ligeti’nin sayısı 300’e yaklaşan diğer kitap ve makalelerinden bazıları şunlardır: Rapport préliminaire d’un voyage d’exploration fait en Mongolie chinoise 1928-1931 (Budapest 1933); Sarga istenek, sarga emberek, Egy ev BelsöMongolia lamakolostoraiban (Sarı tanrılar, sarı insanlar, iç Moğolistan’ın Lama manastırlarında bir yıl; Budapest 1934); Kina (Çin) (Budapest 1935); Afgan földön (Afgan topraklarında; Budapest 1938); “Tibeti források Közép-Ázsia történetéhez” (Orta Asya tarihiyle ilgili Tibet kaynakları; Körösi Csoma Archivum, I. vol suppl., [1936], s. 76-103); “Les voyelles longues en turcs” (JA, I [1938], s. 177-204 [trc. “Türkçede Uzun Vokaller”, TM, VII-VIII, 1942, s. 82-94]); Az ismeretlen Belsö-Ázsia (Budapest 1940; Bilinmeyen İç Asya [T trc. S. Karatay] İstanbul 1946); “Histoire du lexique des langues turques” (Rocznik Orjentalistyczny, XVII, Warszawa 1953, s. 80-91); “O mongolijskich i tjurkskich jazykach i dialektach Afganistana” (Afganistan’daki Türk ve Moğol dilleri ve diyalektleri üzerine; AOH, IV [1954], s. 93-117); “Sur la language des afchars d’Afghanistan” (AOH, VII [1957], s. 109-156; T trc. “Afganistan Avşarlarının Dili Üzerine”, VII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957 [Ankara 1960], s. 57-64); “Un vocabulaire mongol d’Istanbul” (AOH, XIV [1962], s. 5-99); “Evlija Cselebi magyar szójegyzéke” (Mongol Nyevemlektar, LXVII [Budapest 1972], s. 391-409; çalışmalarının bir listesi için bk. Karaağaç, s. 154-170).
BİBLİYOGRAFYA:
“Hommages des orientalistes hongrois. A M. Louis Ligeti”, AOH, XV/1-3 (1962), s. 4-13; György Kara, “Louis Ligeti (1902-1987)”, a.e., XLI/1 (1987), s. 3-6; Françoise Aubin, “Louis Ligeti (Ligeti Lajos) (Octobre 1902 - Mai 1987)”, JA, CCLXXVI (1988), s. 1-22; Günay Karaağaç, “Ligeti Lajos (1902-1987)”, TDEAD, V (1989), s. 153-170; Hasan Eren, “Ligeti, Lajos”, TA, XXIII, 35-36; a.mlf., “Ligeti, Lajos”, TDEA, VI, 93-94; “Ligeti, Lajos”, ABr., XIV, 474.
Kemal Kahraman