MAKKARÎ, Ahmed b. Muhammed

(أحمد بن محمّد المقّري)

Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-Makkarî et-Tilimsânî el-Fâsî (ö. 1041/1632)

Edip, biyografi yazarı ve hadisçi.

Orta Mağrib’deki (Mağrib-i Evsat) Tilimsân’da dünyaya geldi. 1009 (1600-1601) yılında Fas’a gittiğinde gençlik çağında olduğu dikkate alınırsa 990’da (1582) veya daha sonraki birkaç yıl içinde doğduğu söylenebilir. Tilimsân’a bağlı Makkare köyünden aslı Kureyş kabilesine dayanan bir aileye mensup olduğu için Makkarî nisbesiyle anılır. Dedelerinden Muhammed b. Muhammed, Fas başkadılığı yapmış olup aynı zamanda Gırnatalı vezir Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in hocalarındandı.

1009 (1600-1601) yılında önce Fas’a, ardından Merakeş’e giden Makkarî kısa süre sonra Tilimsân’a döndü. 1013’te (1604) tekrar Fas’a gitti ve orada on dört yıl kaldı. Amcası Ebû Osman Saîd’in yanında başladığı öğrenimini Fas’ta birçok âlimden okuyarak devam ettirdi. O sırada Fas’ta büyük bir saygınlığa sahip olan Sudanlı âlim Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’den kendi eserlerini, İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿını, Buhârî ve Müslim’in eś-Śaĥîĥ’lerini, Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı kitabını okutmak üzere icâzet aldı. Muhtemelen aynı sıralarda Dilâiye Zâviyesi’nde hadis hocası Muhammed b. Ebû Bekir’in derslerine devam etti. Kassâr ve İbnü’l-Kādî de Makkarî’nin ders aldığı hocaları arasında zikredilir. 1022-1027 (1613-1618) yıllarında Karaviyyîn Camii’nin imam-hatipliği yanında müftülük görevi yapan Makkarî, Sa‘dî Sultanı Ebü’l-Meâlî Zeydân ile kurduğu yakınlık sayesinde saray kütüphanesinden yararlanarak Ezhârü’r-riyâż adlı eserini telif etti.

Makkarî hac vazifesini ifa etmek üzere 1027 (1618) veya 1028’de (1619) Fas’tan ayrıldı. Deniz yoluyla Tunus ve İskenderiye’ye, oradan Kahire üzerinden Hicaz’a gitti. Hicaz’dan Kahire’ye dönünce burada evlendi. Birkaç defa Kudüs’e, Mekke ve Medine’ye gidip geldi. Mekke ve Medine’de verdiği hadis dersleriyle Ezher’deki dersleri büyük ilgi gördü. Ardından Şam’a geçti. Burada kaldığı bir ay içinde Çakmakıye Medresesi hocalarından Ahmed b. Şâhin’den samimi ilgi gördü; Śaĥîĥ-i Buħârî dersleri verdi. Şam’dan gittiği Gazze’de şehrin valisi de ona ilgi gösterdi. Bundan faydalanarak öğrencisi Şeyh Abdülkādir b. Gusayn’ın bir medrese kurmasına valinin izin vermesini sağladı. Buradan Kahire’ye döndü ve kısa süre sonra Cemâziyelâhir 1041’de (Ocak 1632) vefat etti.

Kuvvetli bir hâfızaya sahip olan Makkarî’nin pek çok edebî eseri ve hadis külliyatını gençlik yıllarında ezberlediği belirtilir. Edebiyat, dinî ilimler ve tarih alanında geniş birikime ve etkileyici bir hitabet gücüne sahip olduğundan gittiği yerlerde âlim, kâtip, şair ve ediplerle dostluk kurmuştur. Eserlerinde Mısır dışındaki dostları hakkında geniş bilgi verir. O dönemin geleneğine uygun olarak dostlarıyla edebî yazışmalarda bulunmuştur. Bir tarikata mensup olduğuna dair bilgi


bulunmamakla beraber gittiği yerlerde velî olarak bilinen kişilerin kabirlerini ziyaret etmesi, ayrıca eserlerinde tasavvuf erbabına dair yaptığı bolca nakiller onun bu alana olan ilgisini göstermektedir.

Eserleri. 1. Nefĥu’ŧ-ŧîb min ġuśni’l-Endelüsi’r-raŧîb ve źikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ħaŧîb. Müellif eserine önce ǾUrfü’ŧ-ŧîb fi’t-taǾrîf bi’l-vezîr İbni’l-Ħaŧîb adını vermiş, ancak Endülüs hakkında geniş bilgi aktardığı için adını Nefĥu’ŧ-ŧîb... olarak değiştirmiştir. İki ana kısımdan oluşan kitabın sekiz bölüm halindeki birinci kısmında genel olarak Endülüs’e dair bilgi yer almaktadır. İkinci kısım yine sekiz bölüm halinde Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’e ayrılmıştır. Eserin birinci kısmı Reinhart Dozy, William Wright, I. Krehl ve Gustave Dugat tarafından Analectes sur l’histoire et la litérature des arabes d’Espagne adıyla ve Fransızca bir mukaddimeyle birlikte neşredilmiştir (I-II, Leiden 1855-1861). Pascual de Gayangos’un The History of Mohammedan Dynasties in Spain adlı kitabı (I-II, London 1840-1843; Delhi 1984) Nefĥu’ŧ-ŧîb’in Endülüs’le ilgili bölümünün kısmen tercümesinden ibarettir. Eserin tamamını ilk defa Muhammed el-Adevî yayımlamış (I-IV, Bulak 1279/1862) ve daha sonra birçok neşri yapılmıştır (Kahire 1302/1885, 1304/1887, nşr. Ahmed Ferîd Rifâî, I-IX, Kahire 1355/1936; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-X, Kahire 1367/1949; nşr. İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut 1388/1968). Nefĥu’ŧ-ŧîb’in muhtasarları arasında Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed’in Taġrîdü’l-Ǿandelîb Ǿalâ ġuśni’l-Endelüsi’r-raŧîb’i, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Fâsî’nin Muħtaśaru Nefĥi’ŧ-ŧîb’i, Ahmed b. Zeynî Dehlân’ın Muħtaśaru Nefĥi’ŧ-ŧîb’i zikredilebilir. Ayrıca Fürcetü’l-enfüs fî şeǿni Cezîreti’l-Endelüs adlı bir muhtasarı daha mevcuttur. Hüdâ Şevket Behnâm Nefĥu’ŧ-ŧîb’deki edebî tenkitler hakkında bir çalışma yapmıştır (en-Naķdü’l-edebî fî Kitâbi Nefĥi’ŧ-ŧîb li’l-Maķķarî, Necef, ts.; Beyrut 1984). Günümüze ulaşmayan birçok eseri ihtiva etmesi bakımından ayrı bir öneme sahip olan eserde İbn Liyûm’un Kitâbü Neśâǿiĥi’l-aĥbâb ve śaĥâǿiĥi’l-âdâb’ı da yer alır (V, 543-603). 2. Ezhârü’r-riyâż fî aħbâri Ǿİyâż. Makkarî, Sebteli âlim Kādî İyâz’ın hayatına dair rivayetleri topladığı bu eserini Fas’ta bulunduğu yıllarda kaleme almıştır. Mağrib’de çok beğenilen ve çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser yayımlanmıştır (nşr. Murâd et-Türkî, Cezayir 1906; Tıtvân 1939; nşr. Mustafa es-Sekkā - İbrâhim Ebyârî - Abdülhafîz Şelebî, I-III, Kahire 1358-1361/1939-1942; nşr. Abdüsselâm Herrâs, I-V, Rabat 1978-1979). Feth b. Hâkān el-Kaysî’nin, hocası İbnü’s-Sîd el-Batalyevsî’nin hayatını anlattığı eseriyle İbn Zümrek’in on beş müveşşahı ve 2481 beyti de bu kitapta yer almaktadır. 3. Ravżatü’l-âsi’l-Ǿâŧıreti’l-enfâs fî źikri men leķītühû min aǾlâmi’l-ĥađrateyn Merrâküş ve Fâs. Makkarî, Sa‘dî Fas Sultanı Ahmed el-Mansûr’a takdim ettiği bu eserde Fas ve Merakeş’te karşılaştığı âlimleri tanıtmıştır (nşr. A. Mansûr, Rabat 1383/1964; 1403/1983). 4. Fetĥu’l-müteǾâl fî medĥi’n-niǾâl. Hz. Peygamber’in pabuçlarını (na’l-i şerîf) konu alan manzum bir eserdir (Haydarâbâd 1334/1916; Rabat 1983). 5. İđâǿetü’d-dücne bi-Ǿaķāǿidi Ehli’s-sünne. Manzum bir eserdir (Kahire 1304/1887; nşr. Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî, Kahire 1952). 6. İtĥâfü’l-muġrami’l-muġrâ fî şerĥi’ś-Śuġrâ. Kelâmla ilgilidir (Rabat, el-Hizânetü’l-melekiyye, nr. 3544, 5928). 7. RefǾu’l-ġalaŧ Ǿani’l-muħammesi’l-ĥâli’l-vasaŧ (Kahire, Fihristu Hidîviyye, V/342). 8. Neylü’l-merâmi’l-muġtabat li-ŧâlibi’l-muħammesi’l-ĥâli’l-vasaŧ. Tılsıma dair bir eserdir (Berlin Ktp., nr. 4119). 9. Ķavâǿidü’s-seriyye fî ĥalli müşkilâti’ş-Şecereti’n-nuǾmâniyye. 1010-1110 (1601-1698) yılları arasında meydana gelecek olaylarla ilgili kehanet kabilinden bilgileri ihtiva etmektedir (Berlin Ktp., nr. 4222). 10. Ĥüsnü’ŝ-ŝenâǿ Ǿan men cenâ. Af dilemekle ilgili âyet, hadis ve hikmetli sözleri içeren bir eser olup Hindistan ve Mısır’da taş baskısı yapılmıştır. 11. el-Muħtâr min nevâdiri’l-aħbâr (Kahire 1310/1892; Beyrut 1986).

BİBLİYOGRAFYA:

Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, neşredenin girişi, I, 5-24; Keşfü’ž-žunûn, II, 1124; Meyyâre, ed-Dürrü’ŝ-ŝemîn ve’l-mevridi’l-muǾîn, Kahire 1306, I, 41; Hafâcî, Reyĥânetü’l-elibbâ, II, 185, 293; Yûsî, Muĥâđarât, Fas 1317, s. 59; Brockelmann, GAL, II, 297; Suppl., II, 408; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 157; Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîħu’l-Cezâǿiri’l-Ǿâm, Beyrut 1400/1980, s. 144-148; Reşîd Yûsuf Atâullah, Târîħu’l-âdâbi’l-ǾArabiyye (nşr. Ali Necîb Atvî), Beyrut 1985, s. 267-270; Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât fî meśâdiri’l-edeb, Kahire 1986, s. 365-382; Necâh el-Attâr, el-Endelüs min Nefĥi’ŧ-ŧîb li’l-Maķķarî (nşr. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1990; Muhammed Abdülganî Hasan, el-Maķķarî, Kahire, ts.; Muhammed b. Abdülkerîm, el-Maķķarî ve kitâbühû Nefĥu’ŧ-ŧîb, Beyrut, ts.; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 194-196; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, III, 1604-1605; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 133-137; M. Abdullah İnân, “el-Maķķarî müǿerriħu’l-Endelüs”, er-Risâle, IV/161, Kahire 1936, s. 1247 vd.; Hüseyin Mûnis, “el-Maķķarî eġrabi sefîr fi’l-vücûd”, el-ǾArabî, sy. 52, Küveyt 1963, s. 50 vd.; Hüdâ Şevket Behnâm, “Kitâbu Nefĥi’ŧ-ŧîb li’l-Maķķarî”, el-Mevrid, VII/1, Bağdad 1978, s. 63-88; Necât el-Merînî, “et-TaǾrîf bi-muħtaśarâti Nefĥi’ŧ-ŧîb”, Mecelletü Dirâsât Endelüsiyye, sy. 9, Tunus 1413/1993, s. 52-69; E. Levi-Provençal - [Ch. Pellat], “al-Maķķarī”, EI² (İng.), VI, 187-188; Ali Edhem, “Nefĥu’ŧ-ŧîb li’l-Maķķarî”, Tİ, III, 901-916; D. J. Wasserstein, “al-Maķķarî, Shiâb al-Dîn”, Encyclopeadia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starkey), London 1998, II, 509.

Mehmet Özdemir