MAR‘AŞÎ, Zahîrüddin
(ظهير الدين المرعشي)
Seyyid Zahîrüddîn b. Nasîriddîn b. Kemâliddîn el-Hüseynî el-Mar‘aşî (ö. 894/1489’dan sonra)
İranlı devlet adamı ve tarihçi.
815’te (1412) Taberistan’ın Âmül şehrinde doğdu. Hz. Ali soyundan olup Maraş kökenlidir. Tarikat şeyhi olan dedelerinden Kıvâmüddin bağımsız bir yönetim kurmak amacıyla 750’de (1349) ayaklandı;
oğulları ve müridlerinin yardımı ile Mâzenderan’ın büyük bir kısmını ele geçirdi ve Mar‘aşîler hânedanını kurdu (760/1359). Kıvâmüddin’in yerine geçen oğlu Kemâleddin, Timur tarafından çocukları ve kardeşleriyle birlikte Mâverâünnehir’e sürüldü (795/1393). Kemâleddin’in 801 (1398-99) yılında Kâşgar’da ölümünün ardından ailenin sürgüne gönderilmiş olan mensupları geri dönüp Mâzenderan’ı tekrar ele geçirdiler. Nasîrüddin, Sârî’de hüküm süren kardeşi Seyyid Ali’nin yönetimi altında kaldı. Seyyid Ali tarafından iki defa elçi olarak Şâhruh Mirza’ya gönderilen Nasîrüddin 836’da (1432-33) öldü. Yerine geçen oğlu Zahîrüddîn-i Mar‘aşî, 1456-1461 yılları arasında Rüstemîler hânedanı içindeki anlaşmazlıkları gidermeye çalıştı. 873’te (1468-69) Kazvin’i ele geçirme teşebbüsünde bulundu. 885’te (1480) tekrar Rüstemîler arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemek için gayret gösterdi. Aynı yıl Gürcistan’daki ordunun başkumandanlığına tayin edilen Zahîrüddîn-i Mar‘aşî, Târîħ-i Gîlân adlı eserini 894’te (1489) tamamladığına göre bu tarihten sonra ölmüş olmalıdır.
Eserleri. 1. Târîħ-i Ŧaberistân ve Rûyân ve Mâzenderân. Müellif eserinin girişinde, kitabın Mevlânâ Evliyâullah Âmülî ve Ali b. Cemâleddîn-i Rûyânî’nin eserlerine dayandığını kaydeder ve kendisinin sadece iki bölüm eklediğini söyler. Ancak andığı eserlerin İbn İsfendiyâr’ın Târîħ-i Ŧaberistân’ının hemen hemen aynı olduğu halde ondan hiç söz etmez. Bu durum, yararlandığı iki eserde de İbn İsfendiyâr’dan istifade edildiğine dair herhangi bir kayıt bulunmamasından kaynaklanmış olmalıdır. Mâzenderan hâkimlerinden Kârkiyâ Mirza Alî-i Lâhîcânî adına kaleme alınan eser 881’de (1476) tamamlanmıştır. İlk defa Bern Dorn tarafından Almanca çevirisiyle birlikte Geschichte von Taberistan, Ruyan und Masanderan adıyla basılan kitabı (St. Pétersbourg 1850) daha sonra A. Şâyân (Tahran 1333 hş.), Muhammed Hüseyn-i Tesbîhî (Tahran 1345, 1361 hş.) ve Menûçihr-i Sütûde (Tahran 1364 hş.) yayımlamıştır. 2. Târîħ-i Gîlân ve Deylemistân. Bu iki yerde hüküm süren Kiyâîler hakkında yazılmış en eski mahallî kaynaklardan biridir. Tarihî olayları 880 (1475) yılından başlatan eser bir mukaddime ile altı bölümden meydana gelmiştir. Birçok olaya müellifin bizzat şahit olması ve bazan eleştirilerini yansıtması açısından önem taşır. 894 (1489) yılında tamamlanıp Gîlân ve Deylemistan’da hüküm süren Kârkiyâ Sultan Mirza Ali b. Sultan Muhammed’e ithaf edilen eser H. L. Rabino (Reşt 1330 hş.) ve Menûçihr-i Sütûde (Tahran 1347 hş.) tarafından yayımlanmıştır. Mar‘aşî’nin Târîħ-i Cürcân ve Rey ile Dîvân-ı ŞiǾr adlı iki eserinin daha bulunduğu kaydedilmektedir (Târîħ-i Ŧaberistân, Âyetullah Mar‘aşî Necefî’nin girişi, s. 40-41).
BİBLİYOGRAFYA:
Ferheng-i Fârsî, V, 1121; Zahîrüddîn-i Mar‘aşî, Târîħ-i Ŧaberistân ve Rûyân ve Mâzenderân (nşr. M. Hüseyin Tesbîhî), Tahran 1361 hş., M. Cevâd Meşkûr’un girişi, s. 7-38; Âyetullah Mar‘aşî Necefî’nin girişi, s. 39-43; Seyyid Ahmed Kesrevî’nin girişi, s. 44-96; Storey, Persian Literature, I, 361, 363; Mehîn Fehîmî, “Târîħ-i Ŧaberistân ve Rûyân ve Mâzenderân”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1380 hş., VI, 228-229; a.mlf., “Târîħ-i Gîlân ve Deylemistân”, a.e., VI, 246-247; Qıyamuddin Rayee, “Zahîrüddin”, İA, XIII, 459; J. Calmard, “MarǾaѕћīs”, EI² (İng.), VI, 516; C. E. Bosworth, “Žahīr al-Dīn MarǾaѕћī”, a.e., XI, 393-394.
Tahsin Yazıcı