MEHDÎ el-MUNTAZAR

(المهدي المنتظر)

Muhammed b. el-Hasen b. Alî b. Muhammed el-Mehdî el-Muntazar (gaybeti 260/874)

İmâmiyye Şîası’nca halen gaybet halinde olduğuna, gelecekte mehdî olarak ortaya çıkıp dünyada adaletli bir düzen kuracağına inanılan on ikinci imam.

On birinci imam Hasan el-Askerî’nin ölümünden (ö. 260/874) sonra Şiîler imâmetin kime intikal edeceği hususunda çeşitli gruplara ayrıldı. Bu grupların sayısı kaynaklarda on bir (Şehristânî, I, 170-172), on dört (Nevbahtî, s. 79-94), on beş (Sa‘d b. Abdullah el-Kummî, s. 102-116) ve yirmi (Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb, IV, 199) olarak gösterilmektedir. Grupların genel düşünceleri şöyle belirtilebilir: 1. Hasan el-Askerî halef bırakmadan vefat etmiş ve imâmeti sona ermiştir. 2. Askerî ölmemiştir, tekrar dönecek ve imâmetini sürdürecek olan Peygamber ailesinin kāimidir. 3. Askerî gerçekte imam olmayıp babası Ali en-Nakī diğer oğlu Muhammed b. Ali’yi imam tayin etmiştir. 4. Askerî’den sonra imamlık küçük kardeşi Ca‘fer b. Ali’ye intikal etmiştir. 5. Askerî kendisine halef olarak bir erkek evlât bırakmış olup imâmeti onunla devam edecektir. Bu son telakki bir süre sonra diğerlerinin yerini alarak İmâmiyye’nin resmî görüşünü teşkil etmiştir.

İmâmiyye’nin çoğunluğunun benimsediği rivayetlere göre Hasan el-Askerî’nin halefi olan Muhammed b. Hasan 15 Şâban 255 (29 Temmuz 869) tarihinde Sâmerrâ’da dünyaya geldi. Onun 256 (870), 258 (872), 261 (875) yılında doğduğunu belirten rivayetler zayıf sayılmaktadır. Çeşitli kaynaklarda Sakīl, Saykal, Sevsen, Reyhâne ve Hamt gibi isimlerle anılan annesi Bizans imparatorunun torunlarından olup asıl adı Nercis’tir (Mes‘ûdî, İŝbâtü’l-vaśıyye, s. 272). Nercis’in Bizans sarayından itibaren geçen hayatı, rüyaları, İslâm’a girişi, müslümanların eline esir düşmesi ve Hasan el-Askerî’ye câriye olması konuyla ilgili eserlerde efsanevî bir tarzda anlatılmaktadır (İbn Bâbeveyh, II, 417-423; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, s. 208-214). İmâmiyye Şîası’na göre Hasan el-Askerî, fevkalâde olaylar çerçevesinde dünyaya gelen oğlunun doğumunu Abbâsî baskısından dolayı gizlemiş, çok az sayıda yakını dışında kimseye duyurmamıştır (Küleynî, I, 328, 330, 515-517). Ayrıca tehlikeli olacağı düşüncesiyle adının söylenmesi yasaklanmış, Kāim, Hüccet, Sâhib, Sâhibüzzamân, Mehdi’l-enâm, Halef gibi lakaplarla anılması istenmiştir (a.g.e., I, 327-330, 333, 338, 340; Mes’ûdî, İŝbâtü’l-vaśıyye, s. 271).

İmâmiyye âlimleri, Mehdî el-Muntazar’ın Kāim el-Mehdî yahut kaybolduktan sonra ortaya çıkıp dünyayı ıslah edecek kişi olduğu konusunda kendilerince Kur’an, Sünnet ve imamların beyanlarından birçok delil ileri sürmüşlerdir (Küleynî, I, 525-532; İbn Bâbeveyh, I, 252-253, 257-259; II, 408-409). Hasan el-Askerî’nin ölümünün ardından gaybete giren bu imamı bazı Şîa ileri gelenleriyle sefirler dışında kimse görmemiştir. Gaybetten sonra ortaya çıkmanın İdrîs, Sâlih, İbrâhim, Yûsuf ve Mûsâ gibi peygamberlerin sünneti olduğunu söyleyen İmâmiyye’ye göre imamın gaybete girmesinin beş sebebi vardır. Bunların ilki amcası Ca‘fer b. Ali tarafından katledilme endişesidir. Bir diğeri gaybetin Şîa için bir imtihan vesilesi


olup Allah tarafından denenmesi, üçüncüsü gaybetin açıklanmasına izin verilmeyen bir sebepten kaynaklanmış olmasıdır. Dördüncü olarak insanların Allah’ın emrettiği yolda gitmemeleri de bir gaybet sebebidir. Bu durumda Allah mahlûkatına gazap ederek imamlarını aralarından çekip alacak ve onları halktan gizleyecektir. Sonuncu sebep diye zikredilen husus da şudur: Tıpkı gizli verilen sadakanın efdal oluşu gibi bâtıl esaslar üzerine kurulan bir idarede gizli imama uymak zâhir imama uymaktan daha üstündür ve bu Şîa için bir lutuf konumundadır. Şiî âlimleri bu açıklamaların hemen hepsi için Ca‘fer es-Sâdık’tan rivayetler nakletmişlerdir (Küleynî, I, 336-338; Mes‘ûdî, İŝbâtü’l-vaśıyye, s. 284; Muhammed b. İbrâhim en-Nu‘mânî, s. 174-177; İbn Bâbaveyh, II, 346, 481-482; Meclisî, LII, 91-100; ayrıca bk. GAYBET).

İmâmiyye, Ca‘fer es-Sâdık’tan gelen bir rivayete dayanarak (Küleynî, I, 339) gaybeti küçük gaybet (el-gaybetü’s-suğrâ) ve büyük gaybet (el-gaybetü’l-kübrâ) olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Küçük gaybet Hasan el-Askerî’nin ölümünün ardından başlamış, 15 Şâban 329 (15 Mayıs 941) tarihine kadar devam etmiştir. Bu dönemde imam sefir, nâib veya vekil denilen dört görevli tarafından temsil edilmiş olup bunlar imam adına humusu toplamış, ortaya çıkan olayları imama arzedip onun fetvasını yahut beyanlarını (tevkī‘) cemaate ulaştırmıştır. Büyük gaybet halen devam etmekte olup beklenen imam on bir asrı aşan bir zamandan beri gaip bulunmaktadır. Sürenin uzamasının Şîa toplumu üzerinde olumsuz bir etki meydana getireceği düşünülerek konuyla ilgili eserlerde çok yaşayan kimselere dair haberlere yer verilip imamın yaşadığı ispata çalışılmıştır (İbn Bâbeveyh, II, 523-524; Meclisî, LI, 237-293). Mehdî el-Muntazar’ın ortaya çıkacağı zamanı tesbitle ilgili düşünceler yasaklanmış, vakit tayin edenlerin yalancı olduğu belirtilmiştir (Küleynî, I, 368-369). Bununla birlikte Muhammed el-Bâkır ve Ca‘fer es-Sâdık’tan nakledilen rivayetlerde tek yıllarda Mekke’de zuhur edeceği kaydedilmiştir. Ortaya çıkış alâmetlerine geniş yer verilen Şiî kaynaklarında pek çoğu müphem olmak üzere bir kısmı gerçekleşmiş yetmiş kadar alâmet zikredilmiştir (DİA, XIII, 410-412). Günümüz İmâmî Şiîleri on ikinci imamın adı anıldığında “accelellāhu fereceh” (Allah zuhurunu çabuklaştırsın) ifadesini kullanırlar, dualarında da dünyanın belâ ve sıkıntılarla dolduğunu belirterek artık imamın gelip insanları bu durumdan kurtarması için niyazda bulunurlar. İbn Haldûn kendi zamanında, Sâmerrâ’da imamın kaybolduğu yerin kapısına her gün ikindi namazından sonra ortaya çıktığında binmesi için bir at getirildiğini, zuhuru için dua edildiğini, zuhuru gerçekleşmeyince işin ertesi güne bırakıldığını kaydeder (Muķaddime, II, 591-592). Bazı âlimler, Muhammed el-Mehdî’nin gerçekte mevcut olmayan hayalî bir kişi olduğunu ileri sürerken (meselâ bk. Takıyyüddin İbn Teymiyye, IV, 87-89) çağdaş Şiî âlimlerinin bir kısmı da (Ahmed el-Kâtib, tür.yer.) bu düşünceyi Şîa kelâmcılarının icat ettiğini belirterek aynı görüşe katılır (bk. MEHDÎ).

Mehdî el-Muntazar’ın doğumu, imâmeti ve gaybetiyle ilgili olarak yazılan eserler iki kısma ayrılır. a) Gaybet-i suğrâ döneminde yazılanların bazıları şunlardır: İbrâhim b. İshak en-Nihâvendî (ö. 286/899), el-Ġaybe; Abdullah b. Ca‘fer el-Himyerî, el-Ġaybe mine’l-ħayre; İbn Bâbeveyh el-Kummî, el-İmâme ve’t-tebśıra mine’l-ħayre (Kum 1985); Küleynî el-Kâfî fî Ǿilmi’d-dîn “el-Hücce” bölümü. b) Gaybet-i suğrâdan sonra yazılanlar da şöylece sıralanabilir: Muhammed b. İbrâhim b. Ca‘fer en-Nu‘mânî (ö. 360/970), Kitâbü’l-Ġaybe (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî, Tahran, ts.); Şeyh Sadûk, Kemâlüddîn ve temâmü’n-niǾme (Kum 1405); Şeyh Müfîd, el-Fuśûlü’l-Ǿaşere (Ǿİddetü resâǿil içinde, Kum, ts.); Şerîf el-Murtazâ, Mesǿele vecîze (İng. trc. ve neşri, A. Sachedina, St.I, XLVIII, s. 117-124); Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Kitâbü’l-Ġaybe (nşr. İbâdullah et-Tahrânî - Ali Ahmed Nâsıh, Kum 1411). Bu son eser mevcut çalışmaların en önemlilerinden biri olup müellifi meseleye hem aklî hem naklî yönden yaklaşmaya çalışmaktadır. Sonraki eserler genellikle bu kaynaklara dayanmaktadır. Konuyla ilgili çağdaş eserlerin bir kısmı da şunlardır: Murtazâ el-Kazvînî, el-Mehdî el-Muntažar (Kerbelâ 1931); Necmeddin Ca‘fer Askerî, el-Mehdî el-MevǾûd el-Muntažar (Tahran 1981); Muhammed es-Sadr, Târîħu’l-ġaybeti’ś-śuġrâ ve târîħu’l-ġaybeti’l-kübrâ (Beyrut 1392/1972, 1402/1982); Jassim M. Hussain, The Occultation of the Twelfth Imam (Cambridge 1982); Mustafa Öz, İmâmiyye Şîası’nda Onikinci İmam ve Mehdi İnancı (İstanbul 1995).

BİBLİYOGRAFYA:

Sa‘d b. Abdullah el-Kummî, el-Maķālât ve’l-fıraķ (nşr. M. Cevâd Meşkûr), Tahran 1963, s. 102-116; Nevbahtî, Fıraķu’ş-ŞîǾa, s. 79-94; Küleynî, el-Uśûl mine’l-Kâfî (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Beyrut 1401, I, 327-330, 333, 336-339, 340, 368-369, 515-517, 525-532; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), IV, 199; a.mlf., İŝbâtü’l-vaśıyye, Beyrut 1409/1988, s. 271-287; Muhammed b. İbrâhim en-Nu‘mânî, Kitâbü’l-Ġaybe (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Tahran, ts., s. 174-177; İbn Bâbeveyh, Kemâlü’d-dîn ve temâmü’n-niǾme (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Kum 1405, I-II, tür.yer.; Şeyh Müfîd, el-İrşâd, Beyrut 1399/1979, s. 346-366; Ebû Ca‘fer et-Tûsî, Kitâbü’l-Ġaybe (nşr. İbâdullah et-Tahrânî - Ali Ahmed Nâsıh), Kum 1411, s. 208-214, 229-444; Şehristânî, el-Milel (Kîlânî), I, 170-172; Tabersî, İǾlâmü’l-verâǿ (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Beyrut 1399/1979, s. 393-435; Takıyyüddin İbn Teymiyye, Minhâcü’s-sünne (nşr. M. Reşâd Sâlim), Riyad 1406/1986, IV, 87-89; İbn Haldûn, Muķaddime, II, 591-592; Meclisî, Biĥârü’l-envâr, Beyrut 1401, LI, 237-293; LII, 91-100; Muhammed es-Sadr, Târîħu’l-ġaybeti’ś-śuġrâ, Beyrut 1392/1972, tür.yer.; Abdulaziz Abdulhussein Sachedina, Islamic Messianism, The Idea of the Mahdi in Twelver Shi’ism, Albany 1981, tür.yer.; J. M. Hussain, The Occultation of the Twelfth Imam, New York 1982, tür.yer.; Mustafa Öz, İmamiyye Şiası’nda Onikinci İmam ve Mehdi İnancı, İstanbul 1995, tür.yer.; Ahmed el-Kâtib, Teŧavvürü’l-fikri’s-siyâsî eş-ŞîǾî, Londra 1997, tür.yer.; J. G. J. ter Haar, “Muĥammad al-Ķāǿim”, EI² (İng.), VII, 443; Avni İlhan, “Gaybet”, DİA, XIII, 410-412.

Mustafa Öz