MEHMED SAİD EFENDİ, Halilefendizâde
(ö. 1168/1755)
Osmanlı şeyhülislâmı.
İstanbul’da doğdu. İki defa Anadolu kazaskerliği yapan Birgili Kara Halil Efendi’nin oğludur. Karahalilzâde diye de anılır. Medrese tahsilinin yanında babasının ilim meclisinde de bulunarak kendini yetiştirdi. Eğitimini tamamlamasının ardından 1118’den (1706) itibaren sırasıyla İbrâhim Paşa, Hoca Hayreddin, Dâvud Paşa, Sahn-ı Semân ve Süleymaniye medreselerinde müderrislik yaptı. 1133’te (1721) Yenişehir bab nâibliğine, iki yıl sonra aynı yerin mevleviyetine tayin edildi. 1141’de (1728-29) Bursa kadılığına getirildi, aynı yıl Mekke kadılığı pâyesine ulaştı. 1148’de (1735) tayin edildiği İstanbul kadılığındaki başarısı sebebiyle 1152’de (1739) yeniden getirildiği bu görevde dört yıl daha kaldı. 13 Zilkade 1152’de (11 Şubat 1740) Anadolu kazaskerliğiyle görevlendirildi; Rebîülâhir 1154’te (Haziran 1741) azledildi. Şevval 1159’da (Kasım 1746)
Rumeli kazaskerliği pâyesi aldı ve 28 Rebîülevvel 1161’de (28 Mart 1748) fiilen bu göreve tayin edildi. Her iki kazaskerlik müddeti on altışar ay sürmüştür.
I. Mahmud tarafından 27 veya 28 Şâban 1162’de (12 veya 13 Ağustos 1749) şeyhülislâmlığa getirilen Mehmed Said Efendi, aynı yıl Bahçekapı’da oturduğu evinde çıkan yangında bütün eşyasını ve kitaplarını kaybetti. 26 veya 27 Cemâziyelâhir 1163’te (2 veya 3 Haziran 1750) Selânik kadısı bulunan oğlu Abdürrahim Efendi ile birlikte şeyhülislâmlık makamından azledilerek oğluyla beraber Bursa’ya sürgün edildi. Şeyhülislâmlıktan azledilmesinin sebepleri olarak kaba ve haşin mizaçlı olması, diğer ulemâ ile geçinememesi, gerektiğinden fazla mülâzemet tevcihi ve bazı usulsüz muameleleri sayılmaktadır. Nitekim yerine geçen Seyyid Murtaza Efendi’nin nasbı esnasında çıkarılan hatt-ı hümâyunda müstahak olmayanlara medrese ve mülâzemet verilmemesi ve işlerin ehil olan kişilere tevdi edilmesi istenmiştir.
Şeyhülislâmlık müddeti dokuz ay yirmi iki gün süren Mehmed Said Efendi azlinden sonra Bursa’ya yerleşip kendini ilme verdi ve eser telifiyle meşgul oldu. 28 Cemâziyelevvel 1168’de (12 Mart 1755) Bursa’da vefat etti. Mezarının Emîr Sultan Türbesi civarında bulunduğu nakledilirse de bir başka kayıtta Üftâde Camii Kabristanı’na defnedildiği belirtilir. Üzerine aldığı vazifeyi yerine getirme hususunda çok titiz davrandığı belirtilen Mehmed Said Efendi’nin âlim ve âdil bir kişi olduğu, ancak kabalığı ve haşinliği sebebiyle pek sevilmediği kaydedilmektedir. Yazıdaki mahareti sebebiyle ilim ve edebiyatta akranları arasında temayüz etmiştir. Mehmed Said Efendi’nin soyundan çok sayıda ilim adamı yetişmiştir.
Eserleri. 1. Tercüme-i Şerhu’l-uyûn fî Şerh-i Risâle-i İbn Zeydûn. İbn Zeydûn’un risâlesine İbn Nübâte el-Mısrî’nin yaptığı şerhin tercümesidir (İstanbul 1257). 2. Tercüme-i Sülvân-ı Mutâ’. İbn Zafer’in menkıbe ve hikâyelerden oluşan Sülvânü’l-muŧâǾ fî Ǿudvâni’l-etbâǾ adlı eserinin Türkçe tercümesidir (İstanbul 1285). 3. Aynî Tarihi Tercümesi. Lâle Devri’nde Sadrazam Damad İbrâhim Paşa’nın gayretleriyle gerçekleştirilen tercüme faaliyetleri içinde önemli bir yer tutan Bedreddin el-Aynî’nin Ǿİķdü’l-cümân fî târîħi ehli’z-zamân adlı umumi tarihini Türkçe’ye çeviren heyetin içinde yer alan Mehmed Said Efendi eserin 387-430 (997-1039) yılları olaylarını ihtiva eden dördüncü bölümünü tercüme etmiştir (Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa, nr. 469). Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan (Revan Köşkü, nr. 1465) ve Halîl kıssasından Yahyâ b. Zekeriyyâ kıssasına kadar olan hadiseleri ihtiva eden bir nüshanın başında Mehmed Said’e ait olduğu kaydı varsa da muhtevasından ona ait olmadığı anlaşılmaktadır. Mehmed Said Efendi’nin bir tefsirinin bulunduğu kaydedilmekle beraber (İA, V/1, s. 160) kaynaklarda böyle bir bilgi yer almamaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, IV, 514, 517, 518, 551, 585, 597, 660, 664, 668, 669; Mecmûa-i Fetâvâ, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, nr. 576, vr. 70; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 148, 154-155, 179; Devhatü’l-meşâyih, s. 97; Sicill-i Osmânî, III, 28-29; İlmiyye Salnâmesi, s. 525; Osmanlı Müellifleri, III, 70; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 153; IV/2, s. 479-480; Danişmend, Kronoloji2, V, 140-141; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972, s. 134; Babinger (Üçok), s. 286, 331; Salim Aydüz, “Lale Devri’nde Yapılan İlmî Faaliyetler”, Dîvân İlmî Araştırmalar, II/3, İstanbul 1997, s. 152-153, 156, 164; Kāmûsü’l-a‘lâm, III, 2056-2057; Th. Menzel, “Halîl Efendizâde”, İA, V/1, s. 160; a.mlf., “Khalīl Efendizāde”, EI² (İng.), IV, 966.
Tahsin Özcan