MEYDÂNÎ, Ahmed b. Muhammed
(أحمد بن محمّد الميداني)
Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm el-Meydânî en-Nîsâbûrî (ö. 518/1124)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Nîşâbur’un Meydân-ı Ziyâd mahallesinde doğdu, bu sebeple Meydânî nisbesiyle tanındı. Tahsilini Nîşâbur’da yaptı. Vâhidî ve Ya‘kūb b. Ahmed en-Nîsâbûrî gibi âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh, lugat, nahiv dersleri aldı. Ayrıca 470 (1077) yılında Gazne’den Nîşâbur’a gelen Ali b. Faddâl el-Mücâşiî’den yararlandı (İbnü’l-Kıftî, I, 156). Tahsilini bitirdikten sonra öğretim hayatına başlayan Meydânî oğlu Ebû Sa‘d Saîd’den başka Ebû Ca‘ferek el-Beyhakī, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî ve Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Tâhir el-Hûyî gibi şahsiyetler yetiştirdi. Arap atasözlerine dair kaleme aldığı MecmaǾu’l-emŝâl’i sebebiyle kendisini kıskananlardan birinin de Zemahşerî olduğu ve aralarında bazı olayların cereyan ettiği kaydedilir (Kemâleddin el-Enbârî, s. 390; Yâkūt, V, 47; İbnü’l-Kıftî, I, 158-159). Aynı zamanda şair olan Meydânî, hayatının hemen tamamını geçirdiği Nîşâbur’da 25 Ramazan 518 (5 Kasım 1124) tarihinde vefat etti ve doğduğu mahalledeki mezarlığa defnedildi.
Eserleri. 1. MecmaǾu’l-emŝâl. Arap atasözlerine dair en iyi ve en kapsamlı çalışma olup alfabetik sıralanan 6000’den fazla atasözünün ortaya çıkışı, kullanılışı ve bunların taşıdığı dille ilgili güçlüklerin giderilmesine dair doyurucu bilgiler içermektedir. Eserde eyyâmü’l-Arab, muhtelif hadisler, dört halife ve bazı önemli şahsiyetlerin vecîzeleri iki bölüm halinde (29 ve 30. bablar) ele alınmaktadır. Atasözlerinin ortaya çıkışı incelenirken İslâm’dan önceki bazı olayların anlatılması esere aynı zamanda tarihî bir değer kazandırmıştır. Kitabı Yûsuf b. Tâhir el-Hûyî (Ferâǿidü’l-ħarâǿid fi’l-emŝâl ve’l-ĥikem), Kāsım b. Muhammed Ali el-Bakracî (ed-Dürrü’l-münteħab) ve Akşemseddin ihtisar etmiştir. Ayrıca bir Osmanlı müellifi tarafından Nažmü’l-emŝâl adıyla nazma çekilmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1953).
Eser, İbrâhim el-Ahdeb’in manzum şerhiyle birlikte Ferâǿidü’l-leǾâl nažmü (fî nažmi) MecmaǾi’l-emŝâl adıyla yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1312). Kitap George Wilhelm Freytag tarafından Latince’ye (Arabum proverbia, Bonn 1838-1843), Muhammed Şâkir b. İbrâhim Hilmî Ayıntâbî tarafından dört cilt halinde Türkçe’ye (İÜ Ktp., TY, nr. 167-170 [mütercim nüshası]) çevrilmiştir. Diyarbekirli Said Paşa da eseri ihtisar ederek Nuhbetü’l-emsâl adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. MecmaǾu’l-emŝâl’in değişik baskıları mevcuttur (Bulak 1284; Tahran 1290; Kahire 1310, 1352/1933; London 1773, 1795; Paris 1828). İlmî neşirleri ise Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (Kahire 1374/1955; Beyrut 1961-1962), Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim (Kahire 1978-1979), Naîm Hüseyin Zerzûr (Beyrut 1988) ve Âsitân-i Kuds-i Muâvenet-i Ferhengî müessesesi (Meşhed 1366 hş./1987) tarafından gerçekleştirilmiştir. 2. es-Sâmî fi’l-esâmî (Tahran 1267, 1274/1859, 1294/1877, 1859). 497 (1104) yılında yazılan eser Arapça’dan Farsça’ya bir sözlük olup dinî tabir ve kelimeler (şer‘iyyât), canlılar (hayvânât), semavî varlıklar (el-âsârü’l-ulviyye) ve dünyevî varlıklar (el-âsârü’s-süfliyye) olmak üzere dört bölüm halinde düzenlenmiştir. Eseri Muhammed Mûsâ Hindâvî (Kahire 1967) ve Muhammed Debîr (Tahran 1354/1975) yayımlamıştır. Meydânî’nin oğlu Ebû Sa‘d Saîd’in el-Esmâǿ fi’l-esâmî’sinin bu kitabın -Cevherî’nin eś-Śıĥaĥ’ına göre tertip edilmiş- bir özeti olabileceği ifade edilmektedir (İA, VIII, 178). 3. Nüzhetü’ŧ-ŧarf fî Ǿilmi’ś-śarf. Zemahşerî ve İbn Hişâm en-Nahvî’nin aynı konudaki eserleriyle bir arada basılmış (İstanbul 1298), ayrıca ilmî neşri de yapılmıştır (Beyrut 1401/1981). 4. el-Hâdî li’ş-şâdî. Nahiv ilmine dair Farsça bir kitap olup İzzeddin ez-Zencânî tarafından şerhedilmiştir. Leiden Kütüphanesi’nde mevcut (nr. 162) müellifi bilinmeyen şerhin Meydânî’ye ait olması muhtemeldir. Zemahşerî eserle ilgili bir tenkit kaleme almıştır (Kemâleddin el-Enbârî, s. 390; yazmalar için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 507). 5. Ķaydü’l-evâbid mine’l-fevâǿid. Cevherî’nin eś-Śıĥâĥ’ı ile Ezherî’nin Tehźîbü’l-luġa’sının karşılaştırılması ve kısmen eleştirilmesi amacıyla yazılmış olup eś-Śıĥâĥ’ın tertibine göre düzenlenmiştir. Sâmiye Abdurrahman Sindî’nin yüksek lisans çalışması olarak neşre hazırladığı eseri (Mekke 1406/1985; Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye, Câmiatü Ümmi’l-kurâ) M. Sadi Çöğenli neşretmiştir (Erzurum 1989).
Meydânî’nin diğer eserleri de şunlardır: Münyetü’r-Râđî bi-resâǿili’l-Ķāđî (Herat kadısı Ebû Ahmed Mansûr el-Ezdî’nin risâlelerinin toplandığı bir eserdir), Şerĥu ķaśîdeti’n-Nâbiġa (yazmaları için bk. Brockelmann, Suppl., I, 155), Şerĥu’l-Mufađđaliyyât, en-Naĥvü’l-Meydânî (el-Ünmûźec fi’n-naĥv), Ġarîbü’l-luġa, Meǿva’l-ġarîb ve merǾa’l-edîb, Kitâb fi’l-meśâdir, Naĥvü’l-fuķahâǿ.
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed b. Muhammed el-Meydânî, MecmaǾu’l-emŝâl (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1374/1955, neşredenin girişi, s. 3-6; a.mlf., Kitâbü Ķaydi’l-evâbid mine’l-fevâǿid (nşr. M. Sadi Çöğenli), Erzurum 1989, neşredenin önsözü, s. 1-11; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 429; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 390; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, V, 45 vd.; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 156-159; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 57; Brockelmann, GAL, I, 289; Suppl., I, 155, 506-507; Sezgin, GAS, VIII, 217-218; Fîrûz Harîrcî, “Taśĥîĥ ve MaǾrifî ve Naķd-i Kitâbü’l-Hâdî li’ş-Şâdî”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât u ǾUlûm-i İnsânî, XXIII/3, Tahran 1976, s. 62-80; Semîr Kâzım Halîl, “MecmaǾu’l-emşâl”, Mecelletü Âdâbi’l-Müstanśıriyye, VII, Musul 1983, s. 43-84; Nihad M. Çetin, “Meydânî”, İA, VIII, 177-179; R. Sellheim, “al-Maydānī”, EI² (İng.), VI, 913-914; Ahmed Muhammed ed-Dabîb, “el-Meydânî”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1989, s. 191-193.
Zülfikar Tüccar