MİNHÂCÜ’l-VÜSÛL

(منهاج الوصول)

Kādî Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) fıkıh usulüne dair eseri.

Tam adı Minhâcü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl olan eser, Şâfiîler’in fıkıh usulüne dair görüşlerini özlü biçimde anlatan ve mütekellimîn metodunu sonraki dönemlere taşıyan en önemli kitaplar arasında yer alır. Müellif bu eserini, Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl’ünün muhtasarı olan Tâceddin el-Urmevî’ye ait el-Ĥâśıl mine’l-Maĥśûl adlı kitabı özetleyerek kaleme almış olmakla beraber yer yer doğrudan el-Maĥśûl ile aynı eserin Sirâceddin el-Urmevî tarafından yazılan muhtasarı et-Taĥśîl mine’l-Maĥśûl’den yararlanmış ve kendi görüşlerini de eklemiştir (krş. İsnevî, I, 4; Celâleddin Abdurrahman, s. 332). Bir mukaddime ile yedi bölümden (kitab) meydana gelen eserin mukaddimesinde fıkıh usulünün ve fıkhın tanımları yapıldıktan sonra hüküm bahislerini içeren iki alt bölüme (bab) yer verilmiştir. Kitabın ana bölümlerinde Kur’an, sünnet, icmâ, kıyas, hakkında ihtilâf edilen deliller (istishâb, istikrâ ve el-münâsibü’l-mürsel gibi bazı delillerle Şâfiîler’in reddettikleri istihsan ve sahâbî kavli), teâdül ve tercih, ictihad ve iftâ konuları ele alınmıştır. İlk bölüm “el-Kitâb” başlığını taşımakla beraber burada Kur’an ve Sünnet’i ilgilendiren dil ve yorum konuları incelenmektedir. Müellifin tartıştığı çeşitli görüşleri aklî ve naklî delilleriyle birlikte zikretmesi ve kendi tercihlerini belirterek zayıf bulduğu görüşleri reddetmesi Minhâcü’l-vüśûl’ün temel özellikleri arasında yer alır. Bu durum akaid ve dil meseleleriyle ilgili tartışmalarında da görülür. Kādî Beyzâvî’nin usule dair tesbit edilebilen yedi eseri arasında en çok tutulanı Minhâcü’l-vüśûl’dür. Risâle hacmindeki bu özlü ve kapsamlı çalışma, başarılı şerhlerinin de katkısıyla altı asır boyunca medreselerde fıkıh usulü alanında ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1326; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1370; nşr. Selîm Şa‘bâniyye, Dımaşk 1410).

Kaynaklardaki bilgilere göre Minhâcü’l-vüśûl’e dair otuzdan fazla şerh yazılmış olup başlıcaları şunlardır: 1. Eserin ilk şerhini bizzat müellifi Ĥaķāǿiķu’l-uśûl fî şerĥi Minhâci’l-vüśûl adıyla yapmıştır (TSMK, III. Ahmed, nr. 1342). 2. Mecdüddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Eykî, MiǾrâcü’l-vüśûl fî şerĥi Minhâci’l-vüśûl (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 290). Abdülmün‘im en-Neccâr tarafından 1979 yılında Ezher Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (Celâleddin Abdurrahman, s. 335). 3. Şemseddin Muhammed b. Yûsuf el-Cezerî, MiǾrâcü’l-Minhâc (nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1413/1993). 4. Burhâneddin el-İbrî, Şerĥu Minhâci’l-vüśûl. Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de ilk bölümü Hamed b. Hamdî es-Sâidî (1406), ikinci bölümü Selâme Duvey‘in el-Ahmedî (1407) tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır. 5. Çârperdî, es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerĥi’l-Minhâc (nşr. Ekrem b. Muhammed b. Hüseyin Özükan, Riyad 1416/1996, 1418/1998). Kādî Beyzâvî’nin öğrencisi olan şârihin tenkitçi bir bakış açısıyla kaleme aldığı bu şerh daha sonra gelen Minhâcü’l-vüśûl şârihlerinin müracaat ettikleri bir kaynaktır (bazı örnekler için bk. es-Sirâcü’l-vehhâc, neşredenin girişi, I, 49-51). 6. Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî, Şerĥu’l-Minhâc (nşr. Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed en-Nemle, Riyad 1410). Metnin hemen her kelimesi lugat bakımından açıklanmış, dil, mantık, fıkıh usulü ve kelâm açısından tahlil edilmiş, bu arada şârih bazı konularda tenkitlerini ve kendi tercihlerini de belirtmiştir. 7. Takıyyüddin es-Sübkî, el-İbhâc fî şerĥi’l-Minhâc (nşr. Şa‘bân M. İsmâil, Kahire 1401/1981; Beyrut 1404). Takıyyüddin es-Sübkî eseri “Muķaddimetü’l-vâcib”e kadar şerhetmiş, vefatı üzerine kalan kısmı oğlu Tâceddin es-Sübkî tamamlamıştır (I, 104-109). 8. Cemâleddin el-İsnevî, Nihâyetü’s-sûl fî şerĥi Minhâci’l-uśûl. Eserin en güzel şerhlerinden olup bunun üzerine de birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır (eserin temel özellikleri ve hâşiyeleri için bk. DİA, XXIII, 160-161; Celâleddin Abdurrahman, s. 346-348, 358-359). 9. Zeynüddin el-Irâkī, et-Taĥrîr limâ fî Kitâbi’l-Minhâc mine’l-maǾķūl ve’l-menķūl. Üsâme Muhammed Abdülazîm eseri Ezher Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (a.g.e., s. 350). 10. Muhammed b. Hasan el-Bedahşî, Menâhicü’l-Ǿuķūl fî şerĥi Minhâci’l-uśûl (Şerĥu’l-Bedaħşî diye meşhur olmuştur, Beyrut 1405/1984, İsnevî’nin Nihâyetü’s-sûl’ü ile birlikte). 11. Yâsîn Süveylim Tâhâ, Śafvetü’l-beyân fî şerĥi Minhâci’l-vüśûl. Şârih bu şerhini Muħtaśaru Śafveti’l-beyân adıyla kısaltmıştır (Kahire 1395-1396/1975-1976, üç cüzü bir arada). Minhâcü’l-vüśûl’e dair Nûreddin Ferec b. Muhammed el-Erdebîlî, Bahâeddin Tâhir b. Ahmed el-Kazvînî, Muhammed Emîn b. Abdülazîz el-Hancî, Kemâleddin İbnü’l-Hümâm, Bedreddin Muhammed b. Es‘ad et-Tüsterî, Abdurrahman b. Atâullah ve başkaları da şerh yazmışlardır (a.g.e., s. 338-357).

Minhâcü’l-vüśûl’deki hadislerin tahrîciyle ilgili çalışmalar da yapılmış olup bazıları şunlardır: Bedreddin ez-Zerkeşî, el-MuǾteber fî taħrîci eĥâdîŝi’l-Minhâc ve’l-Muħtaśar (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Küveyt 1404); İbnü’l-Mülakkın, Teźkiretü’l-muĥtâc ilâ eĥâdîŝi’l-Minhâc (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut 1415/1994); Zeynüddin el-Irâkī, Taħrîcu eĥâdîŝi’l-Minhâc (Taħrîcü’l-eĥâdîŝ ve’l-âŝâri’l-vâķıǾa fî Minhâci’l-Beyżâvî, nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Beyrut 1409/1989); Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî, el-İbtihâc bi-taħrîci eĥâdîŝi’l-Minhâc (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb, Beyrut 1405/1985).

İsnevî, Zevâǿidü’l-uśûl Ǿalâ Minhâci’l-vüśûl’de (nşr. Muhammed Sinân Seyf el-Celâlî, Beyrut 1413/1993; nşr. Hüseyin Mutâvî et-Tertûrî, Riyad 1413/1993) Minhâc’da bulunmayıp Fahreddin er-Râzî’nin el-Maĥśûl’ü, Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İĥkâm’ı ve İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ında yer alan meseleleri açıklamıştır. Tabakat kitaplarında Minhâcü’l-vüśûl’ün Şemseddin Muhammed b. Rıdvân el-Mevsılî, Muhammed b. Osman ez-Zer‘î, Zeynüddin el-Irâkī, Ahmed b. Yûsuf el-Kürdî, Yûsuf b. Dâvûd el-Aynî, İbn Receb olarak tanınan Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed et-Tûhî gibi âlimler tarafından nazma çevrildiği kaydedilir (a.g.e., s. 359-362).

BİBLİYOGRAFYA:

Çârperdî, es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerĥi’l-Minhâc (nşr. Ekrem b. Muhammed b. Hüseyin Özükan), Riyad 1418/1998, neşredenin girişi, I, 47-61; Takıyyüddin es-Sübkî - Tâceddin es-Sübkî, el-İbhâc fî şerĥi’l-Minhâc (nşr. Şa‘bân M. İsmâil), Kahire 1401/1981, I, 104-109; İsnevî, Nihâyetü’s-sûl, I, 3-4; Keşfü’ž-žunûn, II, 1878-1880; Serkîs, MuǾcem, I, 618; Brockelmann, GAL, I, 533; Suppl., I, 741-742; Îżâĥu’l-meknûn, II, 589-590; Celâleddin Abdurrahman, el-Ķāđî Nâśıruddîn el-Beyżâvî ve eŝeruhû fî uśûli’l-fıķh, Kahire 1401/1981, s. 209-215, 315-590; Abdülvahhâb Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi: İlmü usûli’l-fıkh (trc. Hüseyin Atay), Ankara 1985, tercüme edenin girişi, s. 137-140; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 183; Saffet Köse, “İsnevî”, DİA, XXIII, 160-161.

Ferhat Koca