MÎZÂNÜ’l-İ‘TİDÂL
(ميزان الإعتدال)
Zehebî’nin (ö. 748/1348) zayıf râvilere dair en önemli eseri.
Tam adı Mîzânü’l-iǾtidâl fî naķdi’r-ricâl olup Zehebî’nin zayıf râvilerle ilgili çalışmalarının en önemlisidir ve aynı konudaki el-Muġnî fi’đ-đuǾafâǿ adlı eserinden sonra kaleme alınmıştır. Müellif kitabına kasten hadis uyduran, duymadığı bir hadisi duyduğunu ileri süren yalancı râvileri, hadis uydurmakla itham edilenleri, çok hata etmeleri sebebiyle rivayetlerine güvenilmeyenleri, yeterince dindar ve adaletli bulunmayan hadis hâfızlarını, rivayetleri terkedilmese bile hâfızaları zayıf olduğu için yanılan muhaddisleri, güvenilir sayılmayan ve fazla bilinmeyen gevşek râvileri, tanınmayanları, sika olmakla birlikte bid‘atçı diye bilinenleri, sahâbî ve dört fıkıh imamı dışında herhangi bir şekilde eleştirilen diğer râvileri aldığını belirtmektedir. Zehebî bazı tanınmış ve güvenilir şahsiyetlerin, haklarındaki önemsiz tenkitler dolayısıyla bu esere alınmasını doğru bulmamakla birlikte çalışmasında kendisini örnek aldığı İbn Adî gibi münekkitlerin bu tür isimlere kitaplarında yer verdiklerini dikkate alarak kendisinin de aynı yolu izlediğini söyler. 11.053 biyografinin yer aldığı eserde önce adlarıyla bilinen erkek ve kadın râviler, daha sonra künyeleriyle, babalarının adıyla, nisbeleriyle bilinenler, adları bilinmeyen erkekler ve kadınlar, künyeleriyle bilinen kadınlar, adı bilinmeyip “falanın vâlidesi” diye anılanlar zikredilmiştir. Şahıslar hem kendi adları hem babalarının adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış, bunlardan Kütüb-i Sitte râvisi olanlara birer rumuzla işaret edilmiş, râvinin tabakasını tesbite yarayacak kadar birkaç hoca ve talebesinin adı verilmiş, cerh ve ta‘dîl âlimlerinin onlar hakkındaki tenkitleri zikredilmiş, daha çok İbn Adî’nin el-Kâmil’i ile İbn Hibbân’ın el-Mecrûĥîn’inden faydalanılarak bunların eleştirilmesine sebep olan bazı rivayetleri nakledilmiştir. İbn Hacer el-Askalânî’nin, sahasındaki eserlerin en derli toplusu olduğunu söylediği Mîzânü’l-iǾtidâl’in başlıca kaynakları Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Fellâs, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Buhârî, Müslim, Nesâî, İbn Huzeyme, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, Ukaylî, İbn Ebû Hâtim, İbn Hibbân ve Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserleridir. Zehebî, en çok İbnü’r-Rûmiyye’nin el-Ĥâfil fî teźyîli (tekmileti)’l-Kâmil li’bni ǾAdî’sinden faydalandığını belirtmektedir. Mîzânü’l-iǾtidâl Leknev (1301), Kahire (Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî el-Halebî’nin tashihiyle 1324-1327; I-III, 1355; nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, I-IV, 1382/1963) ve Beyrut’ta (nşr. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VIII, 1416/1995) yayımlanmıştır.
Eser üzerinde hadis âlimleri zeyil ve ihtisar çalışmaları yapmıştır. Zehebî’nin talebesi Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî et-TaǾlîķ Ǿalâ Mîzâni’l-iǾtidâl’inde kitapta gördüğü hatalara işaret etmiş ve ona yeni isimler eklemiştir. Diğer talebesi Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, et-Tekmîl fi’l-cerĥ ve’t-taǾdîl ve maǾrifeti’ŝ-ŝiķāt ve’ż-żuǾafâǿ ve’l-mecâhîl’inde (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 24.227B, iki cilt) Mizzî’nin Tehźîbü’l-Kemâl’i ile Mîzânü’l-iǾtidâl’i bazı ilâvelerle ihtisar etmiştir (Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, s. 199). Zeynüddin el-Irâkī, Mîzânü’l-iǾtidâl’de bulunması gerektiği halde müellifin eserine almadığı 799 (bazı baskılarda 787) râviyi Źeyl (Ǿalâ) Mîzâni’l-iǾtidâl’inde alfabetik olarak bir araya getirmiştir (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, Mekke 1406; nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut 1407/1987; nşr. Ebü’r-Rızâ er-Rifâî, Beyrut 1416/1995, Mîzânü’l-iǾtidâl’in Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd neşrinin sonunda VIII. cilt). Sıbt İbnü’l-Acemî, Mîzânü’l-iǾtidâl üzerinde Naķdü’n-noķśân fî miǾyâri’l-Mîzân ve Neŝlü (Bellü değil)’l-himyân fî miǾyâri’l-Mîzân adlı iki çalışma yapmıştır. İbn Hacer el-Askalânî, 400’den fazla kaynağa başvurmak suretiyle (Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî, s. 12) eserin hem muhtasarı hem zeyli ve ikmali mahiyetindeki Lisânü’l-Mîzân’ını telif etmiş; ölümüne kadar kırk yedi yıl çalıştığı
bu eserine hocası Zeynüddin el-Irâkī’nin Źeyl’indeki râvileri aynen alarak onları “zâl” rumuzuyla, aynı özelliklere sahip diğer râvilerden kendisinin tesbit ettiklerini ise ziyade anlamında “ze” harfiyle göstermiştir. Eserde cerh ve ta‘dîli yapılan râvilerin sayısı çeşitli baskılara göre değişmektedir (Haydarâbâd neşrine göre mükerrer ve ilâvelerle birlikte 15.541, M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî neşrine göre 15.739, Abdülfettâh Ebû Gudde neşrine göre ise mükerrersiz ve ilâvesiz olarak 9164’tür). İbn Hacer, 3577 râviyi Mîzânü’l-iǾtidâl’de yer almalarına rağmen bu râvilerin Tehźîbü’t-Tehźîb’in aslı olan Tehźîbü’l-Kemâl’de bulundukları gerekçesiyle onları Lisânü’l-Mîzân’a almamış, fakat eserinin son kısmında müstakil olarak zikretmiştir (Haydarâbâd 1331, VII, 167-535; nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî, VIII, 187-599). İbn Hacer eser üzerinde başka çalışmalar da yapmış, kitapta sonradan belirlediği bazı hataları göstermek ve ona alınması gereken râvileri ilâve etmek üzere Taĥrîrü’l-Mîzân’ı kaleme almış, Zehebî’nin aynı eserde gerekçesini söylemeden zayıf kabul ettiği râvilere dair Taķvîmü’l-Lisân’ı ve 2000’e yakın biyografi ihtiva eden Źeylü’l-Mîzân’ı yazmıştır. Lisânü’l-Mîzân’a dair Süyûtî’nin de Zevâǿidü’l-Lisân Ǿale’l-Mîzân adlı bir çalışması vardır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1918). Muhammed Abdürraûf el-Münâvî, el-Münteķā min Lisâni’l-Mîzân’ında eserdeki mevzû, münker ve metrûk rivayetleri alfabetik olarak bir araya getirmiştir. Lisânü’l-Mîzân ilk defa Haydarâbâd-Dekken’de yayımlanmış (I-VII, 1329-1331 → Beyrut 1390/1971), Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî eser üzerinde Fetĥu’l-mennân bi-muķaddimeti Lisâni’l-Mîzân adıyla bir çalışma yaptıktan sonra (Beyrut 1415/1995) onu tahkik etmiş, son cildi fihrist olmak üzere tekrar neşretmiştir (I-X, 1416-1417/1995-1996). Lisânü’l-Mîzân’ın yeni bir neşri de Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından gerçekleştirilmiştir (I-IX, Beyrut 1423/2002).
Kāsım Ali Sa‘d, Menhecü’ź-Źehebî fî Mîzâni’l-iǾtidâl adıyla bir yüksek lisans tezi yapmış (1405, Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd [Riyad]), Muhammed İbrâhim Dâvûd İşhâze el-Mevsılî de er-Ruvât elleźîne veŝŝeķahüm el-İmâm eź-Źehebî fî Mîzâni’l-iǾtidâl ve ķad tekelleme fîhim baǾżü’n-nüķķād min ĥayŝü’l-bidǾa ismiyle hazırladığı mezuniyet tezini (1404/1984, el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-hadîs [Medine]) daha sonra yayımlamıştır (Cidde 1406/1986). Mîzânü’l-iǾtidâl’deki hadisler üzerinde Berku’t-Tevhîdî Sâhibzâde’nin (el-Miftâĥu’l-kebîr li-eĥâdîŝi’l-Mîzân ve’t-Târîħi’l-kebîr [Lahor 1404/1984]) ve Ebû Abdurrahman Mahmûd el-Cezâirî’nin de (Bulûġu’l-âmâl fî tertîbi eĥâdîŝi Mîzâni’l-iǾtidâl [Riyad 1412/1991]) çalışmaları vardır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zehebî, Mîzânü’l-iǾtidâl (nşr. Ali Muhammed Muavvaz v.dğr.), Beyrut 1416/1995; ayrıca bk. neşredenlerin girişi, I, 86-93; Zeynüddin el-Irâkī, Źeylü Mîzâni’l-iǾtidâl (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî), Riyad 1406, neşredenin girişi, s. 7-9, 12-14, 31-45; İbn Hacer el-Askalânî, Lisânü’l-Mîzân (nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî), I-X, Beyrut 1416/1996; Keşfü’ž-žunûn, II, 1917-1918; Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, eź-Źehebî ve menhecühû fî kitâbeti Târîħi’l-İslâm, Kahire 1976, s. 193-201; Ömer b. Hasan Osman Fellâte, el-VażǾ fi’l-ĥadîŝ, Dımaşk-Beyrut 1401/1981, III, 431-435; MaǾa’l-Mektebe, s. 134-135; Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, İbn Ĥacer el-ǾAsķalânî ve dirâsetü muśannefâtihî ve menhecihî ve mevâridihî fî Kitâbi’l-İśâbe, Bağdad, ts. (Dârü’r-risâle), I, 519-523; M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Fetĥu’l-mennân bi-muķaddimeti Lisâni’l-Mîzân, Beyrut 1415/1995.
M. Yaşar Kandemir