MUÂFÂ b. İSMÂİL
(المعافى بن إسماعيل)
Ebû Muhammed Cemâlüddîn el-Muâfâ b. İsmâîl b. Hüseyn el-Mevsılî (ö. 630/1233)
Tefsir, fıkıh ve hadis âlimi.
551 (1156) yılında Musul’da doğdu. İbnü’l-Hadevs diye de tanınır. İbn Muhâcir ve İmâd b. Yûsuf’tan fıkıh, Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Hamîs ve Müslim b. Ali es-Sincî’den hadis tahsil etti. Şâfiî mezhebinin önemli fakihleri arasında yer aldı. Daha sonra fıkıh okuttu; fetva verdi. Bağdat’a giderek hadis rivayetinde bulundu. Ebû Abdullah Zekiyyüddin Muhammed b. Yûnus el-Birzâlî, İbnü’l-Hâcib ve İbnü’l-Adîm Abdurrahman b. Cemâl gibi şahsiyetler kendisinden hadis rivayet ettiler. Muâfâ b. İsmâil Musul’da öldü.
Eserleri. 1. Nihâyetü’l-beyân fî tefsîri’l-Ķurǿân. Daha çok rivayet tefsiri sahasında yazılan tefsirlerdeki bilgileri özetleyip bir araya getirmek suretiyle telif edilen hacimli bir eser olup tam bir nüshası Nûruosmaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 460). Diğer nüshaları parçalar halinde Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 165; Fâtih, nr. 398; Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 691) ve Köprülü (nr. 65) kütüphanelerinde kayıtlıdır. Ömer Nasuhi Bilmen, tefsirin Süleymaniye Kütüphanesindeki bir nüshasını (Fâtih, nr. 398) yanlışlıkla Ebû İshak es-Sa‘lebî’ye nisbet eder (Büyük Tefsir Tarihi, I, 407). Kitabın baştan Bakara sûresinin 60. âyetine kadar olan kısmını Süleyman Hâmid Kemârâ yüksek lisans tezi (Riyad 1405/1985), 203. âyetinden 266. âyetine kadar olan bölümünü Filve Nâsır Hamd er-Râşid (Riyad 1416/1996) ve Âl-i İmrân sûresinin 26. âyetinden sûrenin sonuna kadar olan kısmını Hissa Abdullah Muhammed el-Mansûr (Riyad 1417/1997) doktora tezi olarak tahkik etmiştir. Eyyüp Sabri Fani, Muâfâ b. İsmâil ve tefsiriyle ilgili bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). 2. el-Mûcez. Giriş bölümünden Nihâyetü’l-beyân’ın bir muhtasarı olduğu anlaşılan eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Kılıçali Paşa, nr. 79). 3. Ünsü(Enîsü)’l-münķaŧıǾîn li-Ǿibâdeti rabbi’l-Ǿâlemîn. Eserin birinci bölümünde Kur’an’ın faziletine, tahâret ve ahkâmı ile namaza ait hususlara dair 300 hadis nakledilmiş, ikinci bölümde 300 kıssa anlatılmış, üçüncü bölümde birtakım şiir ve kasidelere yer verilmiştir (Nuruosmaniye Ktp., nr. 774; Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 527, Ayasofya, nr. 1668, 1671, Hacı Mahmud Efendi, nr. 1743/2, Nafiz Paşa, 142, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 625, Pertevniyal Sultan, nr. 35). Kaynaklarda müellifin el-Kâmil fi’l-fıķh ve Aĥdâķu’l-aħbâr fî aħbâri’l-ebrâr adlı eserleri de zikredilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Safedî, el-Vâfî, XXV, 717-718; Sübkî, Ŧabaķāt, V, 156-157; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 450-451; Dâvûdî, Ŧabaķātü’l-müfessirîn, II, 322; Keşfü’ž-žunûn, II, 1947; İbnül-İmâd, Şeźerât, V, 143; Brockelmann, GAL, I, 440; Suppl., I, 610; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul 1973-74, I, 407; II, 502-503; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 259; Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî, el-MuǾcemü’l-aǾlâm, Limasol 1407/1987, s. 150; Süleyman Mollaibrahimoğlu, Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Yazma Tefsirler, İstanbul 2002, s. 135-136; Eyyüp Sabri Fani, Muâfâ b. İsmâil el-Mevsılî ve Tefsirindeki Metodu (doktora tezi, 2002), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 36-46.
Eyyüp Sabri Fani