MÜERRİC es-SEDÛSÎ
(مؤرّخ السّدوسي)
Ebû Feyd Müerric b. Amr b. el-Hâris es-Sedûsî el-Basrî en-Nahvî (ö. 195/810-11)
Arap dili ve ensâb âlimi.
II. (VIII.) yüzyılın başlarında doğdu. Soyu Benî Sedûs b. Şeybân’a ulaşır. Sık sık çöle giderek fasih bedevîlerden nâdir ve garîb lugatlar, dil, şiir, emsal ve edebiyatla ilgili malzeme topladı. Daha sonra yerleştiği Basra’da Ebû Amr b. Alâ, Halîl b. Ahmed, Hârûn b. Mûsâ en-Nahvî ve Ebû Zeyd el-Ensârî’den nâdir kelimeler, nahiv, kıyas, ta‘lîl, şiir ve edebiyata dair dersler aldı. Lugat ve nahivde Sîbeveyhi ve Nadr b. Şümeyl ile birlikte Halîl b. Ahmed’in en güvenilir üç öğrencisinden biri oldu (Kemâleddin el-Enbârî, s. 105). Ebû Amr b. Alâ ve Şu‘be b. Haccâc’dan hadis rivayet etti. Nadr b. Şümeyl, İbn Sellâm el-Cumahî, Ahmed b. Muhammed el-Yezîdî, Ahmed b. Hâlid ez-Zühelî, Ali b. Dâvûd es-Safedî ve Muhammed b. Mübeccel kendisinden okuyan ve rivayette bulunan öğrencilerindendir. Halife olmadan önce Me’mûn’la görüşmüş, onunla Horasan’a gitmiş, Merv ve Nîşâbur’da ikamet etmiş, Muhammed b. Mübeccel, Ali b. Hasan ez-Zühelî gibi Nîşâbur meşâyihi kendisinden ders okumuştur (İbnü’l-Kıftî, III, 330). Bir rivayete göre Cürcân’da da bir süre kalmış, buranın âlimleri kendisinden rivayette bulunmuştur. İsmâil b. Yahyâ el-Yezîdî’nin Kitâbü’l-Envâǿını, ayrıca Mervliler’in Ġarîbü’l-Ķurǿân’ını kendisinden okuyup rivayet ettiği belirtilir. Ebû Temmâm’ın el-Ĥamâsetü’l-kübrâ’sında yer alan iki beytine bakılarak iyi bir şair olduğuna hükmedilirse de kaynaklarda başka şiirlerine rastlanmamıştır.
Eserleri. 1. Kitâbü’l-Emŝâl. Arap atasözlerine dair Mufaddal ed-Dabbî’nin kitabından sonra zamanımıza ulaşan ikinci eserdir. Dabbî kitabında Arap atasözlerinin ortaya çıkmasına sebep olan hikâye, haber ve olaylara ağırlık vermiş olmasına karşılık Müerric’in eserinde yoğun bir şekilde lugavî açıklamalar görülür. Ayrıca diğer kaynaklarda nâdir rastlanan türden kadîm Arap şiirinden bol miktarda örnek zikredilmiş, ancak bunların çoğunun şairi belirtilmemiştir. Eserde herhangi bir tertip ve tasnife tâbi tutulmadan 104 atasözü ve deyim açıklanmıştır. Kitap Ahmed Muhammed ed-Dubeyb (Riyad 1390/1970) ve Ramazan Abdüttevvâb (Kahire 1391/1971; Beyrut 1983) tarafından yayımlanmış, son neşirde bazı yazmalara ve kaynaklara dayanılarak esere on üç mesel ve deyim ilâve edilmiştir. 2. Kitâbü Ĥaźf min nesebi Ķureyş. Araplar’ın soy bilimine dair günümüze ulaştığı bilinen ilk eser olup Kureyş kabilesinin soy şeceresinden önemli görülenler söz konusu edilmiştir. Diğer ensâb eserlerinden farklı olarak isimlerle ilgili biyografiler zikredilmiştir. Bazı biyografiler geniş tutulmuş, biyografi sahipleriyle ilgili kıssa ve habere yer verilmiş, şiirlerinden örnekler yazılmıştır. Açık ve mantıkî bir tasnifin görüldüğü eserde müellifin yetkin bir lugat ve nahiv âlimi olması sebebiyle bazı isimlerin okunuşunun belirlenmesinde özgün görüşlere rastlanmaktadır. Eser MecmûǾatü’r-resâǿili’l-kemâliyye fi’l-ensâb içinde (Tâif, ts.), ayrıca Selâhaddin el-Müneccid tarafından (Kahire 1380/1960; Beyrut 1396/1976) yayımlanmıştır. Müerric es-Sedûsî’ye nisbet edilen diğer eserler şunlardır: Ensâbü Şeybân, Kitâbü’l-Envâǿ, Cemâhîrü’l-ķabâǿil, Ġarîbü’l-Ķurǿân, Kitâbü’l-MeǾânî, MeǾâni’l-Ķurǿân.
BİBLİYOGRAFYA:
Müerric es-Sedûsî, el-Emŝâl (nşr. Ramazan Abdüttevvâb), Beyrut 1983, neşredenin girişi, s. 5-27; a.mlf., Ĥaźf min nesebi Ķureyş (nşr. Selâhaddin el-Müneccid), Beyrut 1396/1976, neşredenin girişi, s. 5-9; Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naĥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1375/1955, s. 109; Sîrâfî, Aħbârü’n-naĥviyyîne’l-Baśriyyîn (nşr. M. İbrâhim el-Bennâ), Kahire 1405/1985, s. 64; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1984, s. 75; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 53-54; Hatîb, Târîħu Baġdâd, XIII, 258-259; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî), Zerkā (Ürdün) 1405/1985, s. 105, 130-132; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 197-198; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 327-330; İbn Hallikân, Vefeyât, V, 304-307; Brockelmann, GAL, I, 100-101; Suppl., I, 160.
İbrahim Sarmış