MUFADDAL b. SELEME
(المفضّل بن سلمة)
Ebû Tâlib el-Mufaddal b. Seleme b. Âsım el-Lugavî en-Nahvî el-Kûfî (ö. 290/903’ten sonra)
Kûfe mektebine mensup gramer, lugat ve edebiyat âlimi.
III. (IX.) yüzyılın başlarında Bağdat’ta doğdu. İbn Âsım künyesiyle de tanınır. Bazı kaynaklarda adı Mufaddal b. Muhammed ed-Dabbî ile karıştırılarak Dabbî nisbesiyle de zikredilmiştir. Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın ileri gelen öğrencilerinden ve râvilerinden olan babası Seleme b. Âsım’dan Arap grameri, sözlük bilimi ve Kur’an ilimleri alanında ders aldı. Sözlük âlimi Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî’nin derslerine devam etti. Ayrıca Sa‘leb, İbnü’s-Sikkît, İbn Şebbe, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. Şeddâd el-Mîsmeî ve Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshak el-Mervezî’den faydalandı. Ebû Bekir es-Sûlî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Saîd ed-Dımaşkī, Ebü’l-Hasan Ali b. Hârûn, Abdülazîz İbnü’t-Tâhirî ve Ebû Mûsâ Îsâ b. Mervân el-Kûfî onun öğrencileri arasında yer alır. Oğlu Ebü’t-Tayyib Muhammed, Şâfiî fakihi ve müellifiydi. Halife Mütevekkil-Alellah’ın veziri Feth b. Hâkān el-Fârisî’den himaye gören Mufaddal, onun öldürülmesinden sonra Mu‘temid-Alellah’ın veziri Ebü’s-Sakr İsmâil b. Bülbül’ün iltifatına mazhar oldu. İbnü’l-Mu‘tez ile Mufaddal’ın şiirle yazışmalar yaptığı kaydedilirse de (Merzübânî, s. 384) şiirleri edebî bakımdan değerli bulunmamıştır (İbnü’l-Kıftî, III, 305). Klasik biyografi kaynaklarında Mufaddal b. Seleme’nin vefat tarihine dair bilgi yoktur. Ebû Bekir es-Sûlî kendisinden 290 (903) yılında ders aldığını söylemekte (Hatîb, XIII, 124; İbn Hallikân, IV, 206), Zehebî de bu tarihten sonra öldüğünü belirtmektedir. Takıyyüddin İbn Kādî eş-Şühbe’nin Ŧabaķātü’n-nüĥât’ta Mufaddal’ın ölüm tarihini 300 (913) olarak verdiği kaydedilmektedir (İbnü’l-Kıftî, III, 305).
Eserleri. 1. el-Fâħir (fi’l-emŝâl). Yaklaşık yarısı Arap atasözleri olmak üzere Araplar’ın günlük hayatlarında anlamını bilmeden kullandıkları selâm, dua-beddua, tebrik, tâziye niteliğindeki klişe ifadelerle 521 deyimin belli bir tertibe tâbi tutulmadan yapılan açıklamalarını ihtiva eder. Arap atasözlerinin hikâyelerinin anlatımına itina gösterilen eserde başta Mufaddal ed-Dabbî’nin Kitâbü’l-Emŝâl’i olmak üzere Müerric es-Sedûsî ve Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın Kitâbü’l-Emŝâl’leriyle İbnü’l-Kelbî, Avâne b. Hakem, Şarkī b. Kutâmî ve müellifin babası Seleme b. Âsım ile Zübeyr b. Bekkâr’dan yapılan nakillere yer verilmiş, emsâl dışındaki tabirlerin açıklamasında ise Ebû Amr eş-Şeybânî, Ferrâ, Ebû Ubeyde et-Teymî ve Asmaî’den aktarmalar yapılmıştır. Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’nin ez-Zâhir’i ile Meydânî’nin MecmaǾu’l-emŝâl’i ve İbn Manzûr’un Lisânü’l-ǾArab’ında eserden bol miktarda alıntı mevcuttur. Kitabın ilk beşte biri Ġāyetü’l-ereb fî meǾânî mâ yecrî Ǿalâ elsüni’l-Ǿâmme fî emŝâlihim ve muĥâverâtihim min-kelâmi’l-ǾArab adıyla Ħamsü resâǿil içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1301, s. 232-272). Charles Ambrose Storey eserin bu kısmını (Kahire 1327, s. 1-52) ve daha sonra tamamını (Leiden 1915) neşretmiş, ayrıca Abdülalîm et-Tahâvî - Muhammed Ali en-Neccâr bütününü yayımlamıştır (Kahire 1380/1960). Kitap, Muhammed b. Hasan b. Muhammed tarafından el-Muħtaśar mine’l-Fâħir fi’l-emŝâli’s-sâǿire ismiyle ihtisar edilerek şerhedilmiştir (İÜ Ktp., AY, nr. 656). 2. Kitâbü’l-Melâhî (ve esmâǿihâ min ķıbeli’l-mûsîķā). Kitâbü’l-ǾÛd ve’l-melâhî adıyla da anılan eser, Araplar’ın ud ve diğer çalgı aletleri hakkında bilgi sahibi olmadığına dair öne sürülen bir iddiaya cevap teşkil etmek üzere yazılmış olup ud ve çeşitleriyle muhtelif mûsiki aletlerine dair Câhiliye devrinden itibaren Arap şiirinde yer alan kelime, tabir ve terimlerin izahını kapsayan bir eserdir. Kitabın Yâkūt el-Müsta‘sımî hattıyla yegâne nüshasından yapılmış tıpkı basımı, James Robson’ın İngilizce tercümesi
ve Henry George Farmer’in “Ancient Arabic Musical Instruments in the Handwriting of Yāqūt al-MustaǾsımī” başlıklı girişiyle birlikte yayımlanmıştır (Glasgow 1938; ayrıca bk. “Kitāb al-Malāhī of Abū Tālib al-Mufaddal İbn Salama”, JRAS [London 1938], s. 231-249). Eser, Abbas el-Azzâvî’nin el-Mûsîķā’l-ǾIrâķıyye fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân adlı eseri içinde (bk. bibl.), ayrıca Gattâs Abdülmelik Haşebe tarafından müstakil olarak bazı açıklamalarla birlikte (Kahire 1984) neşredilmiştir. Bu neşre İbn Hurdâzbih’in Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî’si ile (s. 35-50) müellifi meçhul Nübźe muħtaśara fi’r-raķś ve envâǾihî ve şemâǿilih adlı risâle eklenmiştir. 3. Muħtaśarü’l-müźekker ve’l-müǿenneŝ. Ramazan Abdüttevvâb tarafından neşredilmiştir (MMMA, XVII/2 [1971], s. 261-356; ayrıca Kahire 1972). 4. Celâǿü’ş-şebeh fi’r-red Ǿale’l-Müşebbihe. Eserde Müşebbihe’nin dayandığı Kur’an âyetleri kelâm açısından yorumlanarak teşbih telakkisi eleştirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 272/3). 5. Kitâbü’l-BâriǾ fî Ǿilmi’l-luġa. Müellifin tamamlayamadığı son eseri olup nüshası tesbit edilememiştir.
Mufaddal b. Seleme’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’ŧ-Ŧayf, Żiyâǿü’l-ķulûb fî meǾâni’l-Ķurǿân fî ġarîbihî ve müşkilih (yirmi küsur cilt), MeǾâni’l-Ķurǿân, Kitâbü’l-ǾIŧr ve ecnâsih (Kitâbü’ŧ-Ŧîb, Kitâbü’l-Muŧayyeb), Kitâbü’z-ZerǾ ve’n-nebât ve’n-naħl ve envâǾi’ş-şecer, Kitâbü’l-Envâǿ ve’l-bevâriĥ, Ħalķu’l-insân, Kitâbü Mâ yaĥtâcü ileyhi’l-Kâtib (Âletü’l-kâtib), el-Ħaŧ ve’l-ķalem, Cemâhîrü’l-ķabâǿil, Kitâbü’l-İştiķāķ, el-Maķśûr ve’l-memdûd, el-Müdħal ilâ Ǿilmi’n-naĥv, ŞiǾru Ziyâde b. Zeyd eś-Śımme el-Ķuşeyrî, er-Red Ǿale’l-Ħalîl ve İślâĥu mâ fî Kitâbi’l-ǾAyn mine’l-ġalaŧ ve’l-muĥâl ve’t-taśĥîf. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Mufaddal’ın Halîl b. Ahmed’e ait Kitâbü’l-ǾAyn üzerine yazdığı tenkitlerin çoğunun hatalı olduğunu belirtir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mufaddal b. Seleme, el-Fâħir (nşr. Abdülhalîm et-Tahâvî - M. Ali en-Neccâr), Kahire 1380/1960, neşredenlerin girişi; a.mlf., el-Melâhî ve esmâǿühâ (nşr. Gattâs Abdülmelik Haşebe), Kahire 1984, neşredenin girişi; a.mlf., Muħtaśarü’l-müźekker ve’l-müǿenneŝ (nşr. Ramazân Abdüttevvâb, MMMA [Kahire] içinde), XVII (1971), neşredenin girişi, s. 261-270; Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Merâtibü’n-naĥviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1375/1955, s. 97; Merzübânî, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ (nşr. F. Krenkow), Kahire 1354, s. 384; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, Kahire, ts. (Matbaatü’l-istikāme), s. 115-116; Hatîb, Târîħu Baġdâd, XIII, 124-125; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1386/1967, s. 202; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIX, 163; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 305-311; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIV, 362; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 205-206; Keşfü’ž-žunûn, I, 216; II, 1091, 1443, 1445, 1461, 1644; G. Flügel, Die Grammatischen Schulen der Araber, Leipzig 1862, s. 162-164; O. Rescher, Abriss der Arabischen Litteraturgeschichte, Stuttgart 1933, II, 182-183; Brockelmann, GAL, I, 118; Suppl., I, 181; Abbâs el-Azzâvî, el-Mûsîķa’l-ǾIrâķıyye fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdat 1370/1951, s. 73-89, 114-129; Sezgin, GAS, VIII, 139-141; IX, 139-140; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, II, 372-374; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 279; R. Sellheim, el-Emŝâlü’l-ǾArabiyyetü’l-ķadîme (trc. ve nşr. Ramazân Abdüttevvâb), Beyrut 1404/1984, s. 167-175; Ahmed M. el-Hûfî, “Mine’t-türâşi’l-luġavî Kitâbü’l-Melâhî ve esmâǿihâ”, MMLA, IV (1964), s. 65 vd.
Süleyman Tülücü