MUHAMMED b. EBÜ’l-FETH
(محمّد بن أبي الفتح)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Feth Muhammed b. Îsâ es-Sûfî el-Kāhirî el-Kütübî eş-Şâfiî (ö. 943/1536 civarı)
Mısırlı astronomi âlimi.
8 Şâban 850 (29 Ekim 1446) tarihinde Kahire’de doğdu. Çağdaş araştırmalarda hayatı hakkında klasik eserlerde bilgi bulunmadığı belirtilmekte, kendisi ve babasıyla ilgili sınırlı mâlûmat birbirine karıştırılarak zikredilmektedir. Halbuki Sehâvî eđ-Đâvǿu’l-lâmiǾde onun hakkında bir sayfa kadar bilgi verirken babası ve dedesinin biyografilerini de eserine aldığını söylemektedir; ancak yapılan araştırmada babasının biyografisine rastlanmamıştır. Bazı yeni kaynaklarda Fevvî (doğrusu Füvvî) nisbesiyle anılması, Ebü’l-Feth Şehâbeddin Muhammed b. Ahmed es-Sûfî el-Füvvî ile (Sehâvî, VI, 300) karıştırılmasından kaynaklanmış olmalıdır. Öğretmenlik yapan dedesi Îsâ b. Ahmed aynı zamanda hattat olup Sehâvî 500 kadar mushaf istinsah ettiğini ve kendisinin de küçükken ondan ders aldığını belirtir (a.g.e., VI, 150; VII, 2). Sehâvî’nin verdiği mâlûmata göre Muhammed b. Ebü’l-Feth babası gibi kitapçılıkla uğraştı ve İbn Ebü’l-Feth diye tanındı. Muhammed el-Hüseynî, İbnü’s-Sedâr ve Zahîrüddin el-Acemî’den ciltçilik, tezhip gibi sanatları, Nûreddin Ali b. Abdülkādir en-Nakkāş, İzzeddin Abdülazîz b. Muhammed el-Vefâî, Kâfiyecî, Takıyyüddin el-Hısnî, Ebü’s-Saâdât Muhammed b. Muhammed el-Bulkīnî, Hasan el-A‘rec, İbn Hatîbülfahriyye, Abdurrahman b. İbrâhim el-Ebnâsî, Mahmûd b. Ahmed el-Emşâtî gibi hocalardan ilm-i mîkātı, kantar yapımını, ilm-i hey’eti, sarf-nahiv, mantık, fıkıh, meânî ve tıp öğrendi; Şemseddin es-Sehâvî’den el-Elfiyye ile Śaĥîĥ-i Buħârî’yi ve onun bazı eserlerini okudu. Şa‘bân b. Ali ez-Zevâvî’nin ölümü üzerine 895’te (1490) tartıcılar (kabbâniyye) reisi olduysa da bu meslek mensupları ve muhtesibin muhalefeti sebebiyle görevinde uzun süre kalamadı. Sehâvî, onun bir ara Cidde zâbitliği ve Câmiu’t-Tûr’un mihrabını düzeltmekle görevlendirildiğini kaydeder (a.g.e., IX, 179). Sultan Kayıtbay, bilgisine itibar ettiği Muhammed b. Ebü’l-Feth’e Kayıtbay Külliyesi için namaz vakitlerini gösteren bir çizelge yaptırmıştır (Kitâbü’ś-Śafve, s. 122). Nihâyetü’r-rütbe adlı eserinin mukaddimesinde Sıbtu’l-Mardînî’den hocası olarak söz eden Muhammed b. Ebü’l-Feth, el-İǾlâm bi-şeddi’l-benkâm isimli kitabını 943 (1536) yılında telif ettiğine göre bu tarihten sonra vefat etmiştir. Bağdatlı İsmâil Paşa 950 (1543) yılı dolaylarında öldüğünü kaydetmektedir.
Eserleri. 1. Teshîlü Zîci Uluġ Bey (Muħtaśârü’z-Zîci’l-cedîdi’s-sulŧânî, Süleymaniye Ktp., Selimiye, nr. 630/2). Semerkant boylamına göre hazırlanan Uluğ Bey’in zîcinin Kahire boylamına göre yeniden tertip edilmiş şeklidir. Müellifin aynı konuda Behcetü’l-fiker fî ĥalli’ş-şems ve’l-ķamer adlı bir de kitap yazdığı bilinmektedir (Keşfü’ž-žunûn, II, 966-967). 2. Zîcü Muĥammed b. Ebi’l-Fetĥ eś-Śûfî (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 196; Tahran Millî Ktp., nr. 768). Sâlih Zeki, müellifin bu kitabı Takıyyüddin er-Râsıd’ın Sidretü müntehe’l-efkâr fî melekûti’l-feleki’d-devvâr adlı eserindeki bilgilere dayanarak Uluğ Bey’in zîcini ıslah maksadıyla kaleme aldığını belirtir (Kāmûs-ı Riyâziyyât, II, 970). 3. Risâletü’l-Mufaśśal fi’l-Ǿamel bi-nıśfi dâǿireti’l-muǾaddel (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2947/8; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 181/8, 879/2). Hocası Vefâî’nin DâǾiretü’l-muǾaddel adlı risâlesine yazdığı bir şerhtir. 4. el-İstîǾâb fi’l-Ǿamel bi-śadri’l-ivaz ve cenâĥi’l-ġurâb (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 38/3). Müellif kaz göğsü ve karga kanadı dediği “rub‘-ı mücennah” adlı astronomi aletinin özelliklerinden bahsetmektedir. 5. el-ǾAmelü’l-muśaĥĥaĥ bi’r-rubǾi’l-mücennaĥ (Süleymaniye Ktp., Selimiye, nr. 253/1). Şehâbeddin İbnü’s-Sirâc ile İbnü’ş-Şâtır’ın aynı konudaki risâlelerinin ihtisarıdır. 6. Bülûġu’l-veŧar fi’l-Ǿamel bi’l-ķamer (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 19). 7. Nihâyetü’r-rütbe fi’l-Ǿamel bi-cedveli’n-nisbe (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 240). Sıbtu’l-Mârdînî’nin Deķāǿiķu (Reķāǿiķu)’l-ĥaķāǿiķ fî ĥisâbi’d-derec ve’d-deķāǿiķ adlı eserinin ihtisarıdır. 8. Muķaddime Ǿalâ vażǾi’l-basîŧati’l-müsemmât bi’r-ruħâme bi-ŧarîķi’l-hendese (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2946/8). Mermer üzerine yapılan güneş saatlerine dairdir. 9. eś-Śırâŧü’l-müstaķīm fî ĥalli muķavvimâti’l-ķamer mine’d-Dürri’l-yetîm (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 474/1). İbnü’l-Mecdî’nin ed-Dürrü’l-yetîm fî teshîli śınâǾati’t-taķvîm adlı eserinde mevcut mukavvimâtü’l-kamer ve takvim çıkarma usulü hakkındadır. 10. Süllemü’l-menâre fî muķavvimâti (taķvîmi’l-)kevâkibi’s-seyyâre (TSMK, Hazine, nr. 540). 11. Nübźetü’l-isǾâf fî maǾrifeti ķavsi’l-ħilâf (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek-Riyâza, nr. 4031/1). 12. Nüzhetü’n-nâžır fî vażǾi ħuŧûŧi fażli’d-dâǿir (Arkeoloji Müzeleri Ktp., nr. 600/2; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 196). 878 (1473-74) yılında telif edilmiştir. 13. Risâle fi’l-Ǿamel bi-śundûķi’l-yevâķīt (Berlin Staatsbibliothek, nr. 5845). İbnü’ş-Şâtır’ın icat ettiği sundûku’l-yevâkīt adlı astronomi aletinin kullanılması ve bu alet vasıtasıyla vakit tayininin yapılmasından bahseder. Eserin metni ve İngilizce çevirisi açıklamalarla birlikte Louis Janin ve David King tarafından neşredilmiştir (bk. bibl.). 14. el-İǾlâm bi-şeddi’l-benkâm (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 1169/7; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 874, Fatih, nr. 5397/4). Kum saatlerine dairdir. 15. Kitâbü’ś-Śafve fî vaśfi’d-diyâri’l-Mıśriyye ve nižâmi’l-memâlik. Müellifin çağdaşı Halîl b. Şâhin’in Zübdetü Keşfi’l-memâlik adlı eserinin bazı ilâvelerle yapılan ihtisarı olup Tallâl Cemîl er-Rifâî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1412/1992). Muhammed b. Ebü’l-Feth’in bunlardan başka günümüze ulaşmış çoğu yalnız cedvel halinde on iki eseri daha bulunmaktadır (eserlerinin tam listesi ve yazma nüshaları için bk. King, A Survey of the Scientific Manuscripts, s. 82-84; İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, I, 116-126).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Ebü’l-Feth, Kitâbü’ś-Śafve (nşr. Tallâl Cemîl er-Rifâî), Kahire 1412/1992, s. 122, ayrıca bk. neşredenin girişi; Halîl b. Şâhin, Neylü’l-emel fî źeyli’d-Düvel (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Sayda-Beyrut 1422/2002, VIII, 204; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VI, 150, 300; VII, 2; IX, 179; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, III, 268-273; Taşköprizâde, Miftâĥu’s-saǾâde, I, 383; a.mlf., Mevzûâtü’l-ulûm, I, 414; Keşfü’ž-žunûn, I, 127; II, 966-967, 970, 1948; Süleyman Sûdî, Tabakātü’l-müneccimîn, Noyan Borovalı özel kitaplığı, s. 98 vd.; Sâlih Zeki, Kāmûs-ı Riyâziyyât, İstanbul 1340, II, 970; Suter, Die Mathematiker, s. 185; Brockelmann, GAL Suppl., II, 57, 159; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 238; Ziriklî, el-AǾlâm, VI, 326-327; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 15; XI, 116-117; D. A. King, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-Ǿilmiyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1981, II, 128, 181, 191, 233, 279, 337-338, 415, 507-508, 553, 569-570, 588-589, 923-924, 969-973, 986-987, 1025-1026; a.mlf., A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, Winona Lake 1986, s. 82-84; a.mlf. - J. Janin, “Ibn al-Shatir’s Sanduq al-Yawaqit: An Astronomical «Compendium»”, Journal for the History of Arabic Science, I, Halep 1977, s. 187-248; Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 327, 418, 438, 446, 452; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 116-126, 225; a.mlf. - Boris A. Rosenfeld, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization, İstanbul 2003, s. 300-303.
Salim Aydüz