MUHAMMED b. EBÜ’L-HAYR
(محمّد بن أبي الخير)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Hayr Amûş es-Seyyid eş-Şerîf el-Ermeyûnî et-Tahhân (ö. 1019/1610 [?])
Matematik ve astronomi âlimi, muvakkit.
Mısır’ın batı kesiminde bulunan Ermeyûn köyünde doğdu. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Köyünde başladığı eğitimini nerede tamamladığı bilinmiyorsa da Ezherî nisbesinden, Ezher’de eğitim görmüş veya orada müderrislik yapmış olduğu yahut uzun yıllar Ezher Camii’nde muvakkitlik yaptığı anlaşılabilir. Bazı kaynaklarda 1002 (1594) yılı civarında vefat ettiği söylenmekle birlikte 1019’da (1610) Ezher Camii’nde muvakkit iken Mecrîtî’nin Rütbetü’l-ĥakîm adlı eserini satın alarak zahriyesine temellük kaydı düşmesi o yıl içerisinde hayatta olduğunu göstermektedir. Muhammed b. Ebü’l-Hayr, Ezher Camii muvakkiti olan Bedreddin el-Mardînî üzerinden gelen Dımaşk-Kahire matematik-astronomi geleneğine mensup bir âlimdir ve bu çizgide hem matematik hem teorik ve pratik astronomi alanında yetişmiş, kaleme aldığı eserlerde de bu çift yönlü birikimini yansıtmıştır; ayrıca her iki alanda da pek çok öğrenci yetiştirerek Dımaşk-Kahire geleneğinin devam etmesini sağlamıştır. Öğrencilerinin en önde gelenleri astronomi âlimi Süleyman el-Felekî, İbrâhim b. Muhammed el-Endelüsî el-Mağribî ve Ahmed es-Sünbâtî ile matematikçi Abdülkādir b. Muhammed el-Feyyûmî’dir. Matematik alanında daha çok hesabî konulara ağırlık veren İbn Ebü’l-Hayr özellikle Hint hesabı üzerinde durmuştur. Bu alanda zamanımıza gelen üç eserinden en önemli olanı İbnü’l-Hâim’in Nüzhetü’n-nüžžâr’ına yazdığı şerhtir. Onun asıl verimli ve üretken olduğu alan astronomidir. Bu alanda günümüze on dört eseri ulaşmıştır.
Eserleri. 1. Şerĥu Nüzheti’n-nüžžâr (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 881/2). Kaynaklarda Bedreddin el-Mardînî ve Şehâbeddin Ahmed el-Beyrûtî’nin şerhleriyle karıştırılan eser, XVI. yüzyılın sonunda Hint hesabı alanındaki algoritmik seviyeyi göstermesi açısından önemlidir. 2. ed-Dürretü’l-muđıyye fî şerĥi’l-LümǾati’l-behiyye (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 513/2). Kevm er-Rîşî’nin İbnü’ş-Şâtır’ın zîci için yaptığı el-LümǾa fî ĥalli’l-kevâkibi’s-sebǾa adlı ihtisarın şerhidir. Önsözde belirttiğine göre şârih kitaptaki kuralları ve önermeleri izah için farklı örnekler vermiştir. 3. İtĥâfü’l-ĥabîb bi-maǾrifeti’t-tevķīǾât ve’l-evķāt ve’l-ķıble bi’t-taķrîb (Kandilli Rasathânesi Ktp., nr. 111/2). Bir mukaddime, yedi fasıl ve bir hâtimeden meydana gelen eser özellikle Mısır ve çevresindeki muvakkitler tarafından kullanılmıştır. 4. Keşfü’l-kürübât bi-taĥķīķi mesâǿil yeĥtâcü ileyhâ ŧâlibü Ǿilmi’l-evķāt. Eserde hakiki ve görünen ufuk, aralarındaki zaman farkının niceliksel tahlili, şafağın tedrîcen renk değiştirip kırmızıdan sarıya, sonra beyaza geçmesi ve bu değişimin sebepleri gibi konular incelenmektedir. 5. en-Nücûmü’ş-şâriķāt fî źikri baǾżi’ś-śanâyiǾi’l-muĥtâc ileyhâ fî Ǿilmi’l-evķāt (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3636/I). İlm-i mîkāt alet-edevatının ham maddeleri ve nasıl elde edildikleri, ne şekilde kullanıldıkları, bu maddelerden üretilen aletlerin yapım tekniği gibi konuları inceleyen nâdir bir çalışmadır. Kitapta yirmi beş bab halinde mürekkep, zamk, boya, lake, altın ve gümüş yaldız yapımı, kâğıdın saykallanması ve boyanması, yağ çıkarma, madenlerden alaşım hazırlama, kılıç ve hançer gibi aletlerin imali için ham demirin yumuşatılması, cilâlama, mıknatıs taşları ve güçlendirilmeleri, kutuplarının tesbiti ve pusula gibi konular ele alınmıştır. Alfred Siggel’in üzerinde bir araştırma yaptığı eser (bk. bibl.), günümüze ulaşan yirmiye yakın nüshasından da anlaşıldığı gibi bir başvuru kitabı olarak kullanılmıştır. 6. Râĥatü’l-fuǿâd fî teysîri’z-zâd (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 88). İbnü’l-Mecdî’nin “fazlü’d-dâir” denilen astronomi aleti üzerine kaleme aldığı Zâdü’l-müsâfir fî maǾrifeti resmi ħuŧûŧi fażli’d-dâǿir adlı eserine yazılmış bir hâşiyedir. İbn Ebü’l-Hayr, 18 Rebîülevvel 961’de (21 Şubat 1554) tamamladığı bu eserinden sonra aynı kitab için Nüzhetü’l-ħâŧır fî vażǾi ĥudûdi Ǿalâ Zâdi’l-müsâfir adıyla bir hâşiye daha kaleme almıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 172/2). 7. er-Reǿy ve’l-işbâǾ fî şerĥi Keşfi’l-ķınâǾ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 192/2). Muhammed b. Muhammed el-Attâr el-Bilbîsî’nin Keşfü’l-ķınâǾ fî resmi’l-erbaǾ adlı eserine yazılmış bir şerhtir. 8. el-Menhelü’s-sâkib fî taĥķīķi’l-kevâkib (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mîkāt, nr. 741). Sabit yıldızların enlem ve boylamları, birinci ve ikinci meyilleri ve uzaklıkları hakkında altı bab üzere düzenlenmiştir. 9. Risâle fî ĥıśśateyi’ş-şafaķ ve’l-fecr (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustafa Fâzıl, Mîkāt, nr. 167/5). Eserin en önemli özelliklerinden biri Merâga matematik-astronomi okulunun birikiminden istifade edilmesidir. Müellif bu çalışmasında, başta Nasîrüddîn-i Tûsî ve Müeyyidüddin el-Urdî olmak üzere birçok astronomi âliminin görüşlerinden istifade etmiştir. 10. el-Uśûlü’r-revâsiħ fî maǾrifeti’l-buǾd ve cihâtih (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2946/13). Eserde İbnü’l-Mecdî’nin konuyla ilgili çalışmalarından da faydalanılmıştır.
Muhammed b. Ebü’l-Hayr’ın astronomi alanındaki mevcut diğer eserleri, bazı cetvellerle gece ve gündüzün astronomik özelliklerini ve hıristiyanların paskalya bayramını ele alan iki çalışmasıdır. Zamanımıza sadece iki yaprağı ulaşan Taĥrîrü’l-menâzili’l-ķameriyye ve envâǿihâ ve ŧulûǾi’l-kevâkibi’ŝ-ŝâbite bi’l-fecr de (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mecâmî‘, nr. 323/9) önemli bir çalışması olmalıdır (eserlerinin nüshaları için ayrıca bk. King, s. 89-90; İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, I, 258-262).
BİBLİYOGRAFYA:
Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, V, 247, 260, 319, 325; Suter, Die Mathematiker, s. 200; Brockelmann, GAL, II, 469-470; Suppl., II, 159, 485, 943; Îżâĥu’l-meknûn, I, 546, 604; II, 628, 636, 638, 642; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 260; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IX, 293; XI, 99; D. A. King, A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, Winona Lake 1986, s. 89-90; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 255-262; a.mlf. v.dğr., Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul 1999, I, 109-111; A. Siggel, “Mitteilungen über das ‘Buch der aufgehenden Sterne’ des Muhammad b. Abi’l-Hair al-Hasani”, Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, sy. 8, Berlin 1941-42, s. 435-457; İhsan Fazlıoğlu, “İbnü’l-Hâim”, DİA, XXI, 64.
İhsan Fazlıoğlu