MUHAMMED b. GĀZÎ
(محمّد بن غازي)
(ö. VII./XIII. yüzyılın ilk çeyreği)
Anadolu Selçukluları döneminde eser veren âlim ve devlet adamı.
Malatyevî nisbesinden Malatyalı olduğu veya hayatının büyük bir kısmını bu şehirde geçirdiği anlaşılmaktadır. Ravżatü’l-Ǿuķūl adlı eserinin mukaddimesinde verdiği sınırlı mâlûmat dışında hayatı hakkında bilgi yoktur. Burada belirttiğine göre iyi bir öğrenim görmüştür. Yaptığı görevler ve yazdığı eserler edebiyat alanında yetiştiğini ve Arapça, Farsça bildiğini göstermektedir. Tahsilini tamamladıktan sonra münşî (debîr) olarak tayin edildi. Bu göreve üstün yeteneği sayesinde geldiğini söyleyen Muhammed b. Gāzî, kısa zamanda başarıya ulaştığını ve ardından vezirlik makamına yükseldiğini kaydeder. Maiyetinde çalıştığı, ancak adını vermediği hükümdar büyük ihtimalle II. Kılıcarslan’ın oğlu Muizzüddin Kayser Şah’tır. Çünkü 574’te (1178) Malatya’yı Dânişmendliler’den alan II. Kılıcarslan, altı yıl sonra ülkeyi oğulları arasında taksim ederken Malatya’yı ona vermişti. Şehir, II. Kılıcarslan’ın oğulları arasında zaman zaman el değiştirse de bu dönemde uzun süre Kayser Şah’ın yönetiminde kalmış olmalıdır. Vezirlik makamına geldiği sırada ülkenin kargaşa içinde bulunduğunu belirten Muhammed b. Gāzî, başarılı icraatları sebebiyle bazı menfaat düşkünü kimselerin hedefi haline geldiğini ve sonunda görevinden ayrıldığını söyler. Hasımlarının baskısı artınca Harran’a sürülen Muhammed b. Gāzî, Rükneddin II. Süleyman Şah’ın Malatya’yı alması üzerine (597/1201) şehre geri döndü ve Süleyman Şah’ın isteği üzerine daha önce yazmaya başladığı Ravżatü’l-Ǿuķūl adlı eserini tamamlayıp kendisine takdim etti. Gıyâseddin I. Keyhusrev Selçuklu tahtına oturunca (601/1205) oğlu İzzeddin I. Keykâvus’u Malatya’ya melik olarak gönderdiğinden Süleyman Şah’ın hâkimiyetinin birkaç yıl sürdüğü anlaşılmaktadır. Bu tarihten sonra İzzeddin Keykâvus’un hizmetine giren Muhammed b. Gāzî, Berîdü’s-saǾâde adlı kitabını ona takdim etmiş olup önsözünde bu hükümdara hocalık yaptığını belirtmektedir. Gıyâseddin Keyhusrev ölünce büyük oğlu İzzeddin Keykâvus Selçuklu tahtına çıktı (1211-1220). Muhammed b. Gāzî muhtemelen bu tarihlerde vefat etmiştir.
Eserleri. 1. Ravżatü’l-Ǿuķūl. Muharrem 598’de (Ekim 1201) tamamlanan ve nasîhatü’l-mülûk (siyasetnâme) türü içinde önemle ele alınması gereken bu Farsça eser Merzübânnâme’nin yeniden kaleme alınmış şeklidir. Kitabın bu versiyonu Sa‘deddin Verâvînî tarafından düzenlenen biçiminden bölüm sayısı, hikâyelerin düzeni, ilâve ve ihtisar bakımından farklı bir nitelik taşır (bk. MERZÜBÂNNÂME). Henri Massé, eserin birinci bölümünü Le jardin des esprits (Rawzatalaqoul) adıyla tercümesiyle beraber yayımlamıştır (Paris 1938). İbrahim Düzen geniş bir incelemeyle birlikte eseri neşre hazırlamış (bk. bibl.), Muhammed Rûşen de ayrı bir yayımını gerçekleştirmiştir (Tahran 1382 hş.). 2. Berîdü’s-saǾâde. Sultan İzzeddin I. Keykâvus’un isteği üzerine kaleme alınan bu Farsça eser de diğeri gibi nasihatnâme türünde olup Hz. Peygamber’in ve Hulefâ-yi Râşidîn’in sözlerinden kırkar, bilgelerin (hükemâ) sözleriyle Arap atasözlerinden yirmişer söze dayanır. Müellifin bu sözleri açıklamak için naklettiği hikâyeler Kābûs b. Veşmgîr, Selçuklu Sultanı Tuğrul ve nâdir olarak da zâhidler ve tâcirlerle ilgilidir. Rebîülevvel 606’da (Eylül 1209) tamamlanan eseri Muhammed Şîrvânî neşretmiştir (Tahran 1351 hş.). 3. Mürşidü’l-küttâb. Ravżatü’l-Ǿuķūl’ün mukaddimesinde sözü edilen ve adından kâtipler için bir el kitabı olduğu anlaşılan eser müellifin belirttiğine göre ahidnâme, menşur, mektup, tebrik ve tâziye örneklerini içermektedir. Eserin bugüne ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sa‘deddin Verâvînî, Merzübânnâme (nşr. Muhammed Rûşen), Tahran 1367, neşredenin girişi, I, s. heftdih-bîstuyek; E. Blochet, Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque Nationale, Paris 1934, IV, 18-21; Safâ, Edebiyyât, II, 1004-1005; A. J. Arberry, Classical Persian Literature, London 1958, s. 180; İbrahim Düzen, Muhammed b. Gazi ve Eseri Ravzat al-Uķûl (doçentlik tezi, 1979), Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi; Göknur Göğebakan, XVI. Yüzyılda Malatya Kazası: 1516-1560, Malatya 2002, s. 15-17; Ahmed Ateş, “Hicrî VI.-VIII. (XII.-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, TM, VII-VIII/2 (1945), s. 104-106; Faruk Sümer, “Keykâvus I”, DİA, XXV, 352; Abdülkerim Özaydın, “Kılıcarslan II”, a.e., XXV, 401-402.
Tahsin Yazıcı