MUÎNÜDDÎN-i İSFİZÂRÎ
(معين الدين اسفزاري)
Muînüddîn Muhammed-i İsfizârî Zemcî (ö. 899/1494’ten sonra)
Ravzâtü’l-cennât adlı eseriyle tanınan İranlı tarihçi, münşî, hattat ve şair.
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Tahsilini ilerletmek için 873’te (1468-69) Herat’a gittiği ve Ravżâtü’l-cennât’ı 897-899 (1492-1494) yılları arasında yazdığı bilinmekte, buradan IX. (XV.) yüzyılın ikinci yarısı ile X. (XVI.) yüzyılın ilk çeyreği içinde yaşamış olduğu tahmin edilmektedir. Nisbelerinden, Afganistan’ın batısındaki Sebzevâr-ı Herât da denilen İsfizâr’a (Esfizâr) bağlı Zemç’te (Zemic) doğduğu anlaşılmaktadır. Bağdatlı İsmâil Paşa, babasının adını Abdullah ve ölüm tarihini 915 (1509) olarak veriyorsa da (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 225) başka bir kaynakta yer almayan bu bilgiyi ihtiyatla karşılamak gerekir.
İsfizârî, Herat’ta öğrenimini tamamladıktan sonra Timurlu Hükümdarı Hüseyin Baykara tarafından saltanatın resmî mührünü taşıma makamı olan nişanşahîlik görevine getirildi. Kendisine bu görevin verilmesinde âlim kişiliğinin ve hattatlığının yanı sıra üslûp sahibi bir münşî olmasının da payı vardır; nitekim sadece nişanşahîlikle kalmamış, inşâ ve mektuplaşma işleriyle de ilgilenmiştir. Ayrıca şiirleri vardır. İsfizârî sarayda bulunduğu süre içinde önce vezir, arkasından sadrazam olan Kıvâmüddin Nizâmülmülk-i Hafî’den himaye gördü. Kıvâmüddin’in daha sonra Hüseyin Baykara tarafından iki oğlu ile birlikte öldürülmesinin İsfizârî’yi nasıl etkilediği bilinmemektedir. İsfizârî Herat Medresesi’nde hat dersleri de vermiştir. Ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekteyse de Ravżâtü’l-cennât adlı eserini 899’da (1494) tamamladığına göre bu tarihten sonra ölmüş olmalıdır.
Eserleri. 1. Ravżâtü’l-cennât fî evśâfi medîneti Herât. Kıvâmüddin Nizâmülmülk-i Hafî’nin isteği üzerine yazılan kitap yirmi altı ana bölüm (ravza) ve birçok alt bölümden (vech, çemen) oluşmuştur. Eserde Herat’tan başka Horasan bölgesindeki Nîşâbur, Merv, Belh, Gazne, Kuhistan, Sîstan, Sebzevâr, Cüveyn, İsferâyin ve İsfizâr gibi yerlerin tarih ve coğrafyası, mimari eserleri, ziraî ve ticarî hayatları ve yetiştirdikleri ünlü kişiler hakkında önemli bilgiler bulunmakta, ayrıca İslâm fütühatından Hüseyin Baykara’nın yirmi beşinci yılına (899/1494) kadar geçen zaman içinde meydana gelen olaylarla ilgili geniş açıklamalar yer almaktadır. Herat’la ilgili olarak özellikle Abdurrahman Fâmî, Ebû İshak el-Haddâd, Seyfî-i Herevî ve Rebîî Puşengî’nin eserlerinden faydalanılarak şehrin Kertler, Şâhruh ve Hüseyin Baykara dönemlerindeki durumuna ve Baykara’nın sarayındaki emîr, âlim ve sanatkârlara dair bol malzeme verilmektedir. Bu kitaplardan faydalanan Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm’inde eserden Târîħ-i Mübârek Şâhî adıyla birçok nakil yapmıştır. Barbier de Meynard, Ravżâtü’l-cennât’ın bazı kısımlarını Extrait de la chronique persan d’Herat başlığı altında Fransızca çevirileriyle birlikte yayımlamış (JA, XVI [1860], s. 461-520; XVII [1861], s. 438-457, 473-522; XX [1862], s. 268-319), daha sonra Seyyid Muhammed Kâzım İmâm eserin tamamının iki cilt halinde tahkikli neşrini yapmıştır (Tahran 1338-1339 hş.). 2. Teressül (Ķavânîn). Herat saray divanıyla ilgili birtakım ferman ve mektuplardan oluşan eserin bir nüshasının Londra India Office Kütüphanesi’nde bulunduğu belirtilmektedir (Ethé, I, 1131).
Kaynaklarda İsfizârî’ye bunların dışında bazı eserler nisbet edilmişse de bunlar ya müellif veya eser adının benzerliğinden dolayı ona mal edilmiş çalışmalardır. 1. Ravżâtü’l-Ǿulemâǿ el-Ǿurefâǿ fi’t-terâcim (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 225; Kâtib Çelebi müellifinin meçhul olduğunu söyler, Keşfü’ž-žunûn, I, 922); 2. Şerĥu’l-Kâfiye (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 225; Kâtib Çelebi, eserin Muînüddin Muhammed Emîn el-Herevî’ye ait bulunduğunu kaydeder. Keşfü’ž-zünûn, II, 1373); 3. MeǾâricü’n-nübüvve (Kâmûsü’l-a’lâm, VI, 4336); 4. Ravżatü’l-vâǾižîn (a.g.e., a.y.); 5. Târîħ-i Mûśevî (a.g.e., a.y.). Son üç eser Muîn el-Miskîn’e aittir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muînüddîn-i İsfizârî, Ravżâtü’l-cennât (nşr. Muhammed Kâzım İmâm), Tahran 1338-39 hş., neşredenin girişi; Hândmîr, Ĥabîbü’s-siyer (nşr. M. Debîr-i Siyâkī), Tahran 1362 hş., IV, 348; Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm (nşr. Cevâd Fâzıl), Tahran 1341 hş./1962, II, 283; Keşfü’ž-žunûn, I, 921-922; II, 1373; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 206-207; Browne, LHP, III, 430-431; Storey, Persian Literature, I, 355-356; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 225; Safâ, Edebiyyât, IV, 537-538; a.mlf., Gencîne-i Süħan, Tahran 1362 hş., VI, 85-87; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 252; Ethé, Catalogue of Persian Manuscripts, I, 1131; Ahmed-i Münzevî, Fihrisvâre-i Kitâbhâ-yı Fârsî, Tahran 1374 hş., I, 221; Kāmûsü’l-a‘lâm, VI, 4336; Maria E. Subtelny, “Esfezārī”, EIr., VIII, 595-596; Âfâk Hâmid Hâşimî, “Esfizârî”, DMBİ, VIII, 331-333.
Tahsin Yazıcı