MÜMTÂZ
(ممتاز)
Berhûrdâr b. Mahmûd Türkmân Ferâhî (XI./XVII. yüzyıl)
İranlı münşî ve şair.
Türkmen asıllı olup bugün Afganistan sınırları içinde kalan Ferâh’ta doğdu. Şiirlerinde kullandığı Mümtâz mahlasıyla tanınmıştır. Hayatı hakkındaki bilgiler Maĥbûbü’l-ķulûb adlı eserinde verdikleriyle sınırlıdır. Kendi anlattığına göre eğitimini doğduğu yerde aldı ve kısa bir süre sonra şiir yazmaya başladı. Ardından gittiği Merv’de iki yıl Arslan Han’ın hizmetinde bulundu, buradan İsfahan’a geçerek Hasan Kulı Han Şamlû’nun münşîliğini yaptı. Bu şehirde dostlarından birinin teklifi üzerine meclislerde anlatılan hikâyeleri bir mecmuada toplamaya başladı. Önce RaǾnâ ve Zîbâ diye adlandırdığı bu mecmuaya zamanla sayıları 400’ü bulan kıssaları da ekledi ve buna Maĥfel-i Ârâ adını verdi. Memleketi Ferâh’a dönen Mümtâz bir süre Herat ve Meşhed’de ikamet etti. Daha sonra gittiği Ulkay-Dürûn’da Safevî Şahı I. Abbas’ın 1035 (1626) yılında tayin ettiği Vali Menûçihr b. Karcikây’a üç yıl münşîlik yaptı. Çevredeki bir kabilenin şehre yönelik saldırısı sırasında bütün eşyası yağmalanıp yazdığı eser kaybolunca Herat’a döndü. Burada çalışmasını yeniden kaleme almaya karar vererek “Şemse ve Kahkaha” adlı hikâyeyi yazıp Vali Safî Kulı Şamlû’ya ithaf etti. Ancak Herat’ta çıkan karışıklıklar yüzünden Habûşân’a geçti. Hatırında kalanlara yeni hikâyeler ekleyip eserini telif etmeye başladı. Maĥbûbü’l-ķulûb adını verdiği bu çalışma bir önsöz, beş bab (tevazu, hüsn-i hulk, teslim, musâhabe ve sehâvet) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Ağır bir dille yazılan eser, üçüncü bölümdeki hikâyelerden birinin ismi olan Şemse ve Ķahķaha olarak da tanınmıştır. Kitabın hâtimesinde yer alan ve daha sade bir üslûpla yazılan “Ra‘nâ ve Zîbâ” adlı bölüm halk arasında çok tutulmuş ve ayrı olarak da basılmıştır (Bombay 1304). Eserin tamamı daha sonra yayımlanmıştır (Tahran 1322 hş.). Son neşri Dâsitânhâ-yı Maĥbûbü’l-ķulûb ismiyle Ali Rızâ Zekâvetî tarafından gerçekleştirilmiştir (Tahran 1373 hş.). Mümtâz’ın mezarının Ferâh civarında bulunan Yezde köyünde olduğu kaydedilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
Mümtâz, Maĥbûbü’l-ķulûb: Şemse ve Ķahķaha, Tahran 1336 hş.; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 776-777; Safâ, Edebiyyât, V/3, s. 1802-1805; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 362; Zehrâ-yi Hânlerî [Kiyâ], Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî, Tahran 1348 hş., s. 452; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1390/1970, XIV, 225; Ethe, Târîħ-i Edebiyyât, s. 236-237; M. Ali Taberî, Zübdetü’l-âŝâr, Tahran 1372, s. 370; Ahmed-i Münzevî, Fihristvâre-i Kitâbhâ-yi Fârsî, Tahran 1374 hş., I, 469-470; M. Enûşe, “Berħûrdâr Türkmân”, Dânişnâme-i Edeb-i Fârsî (nşr. Hasan Enûşe), Tahran 1381 hş., III, 164-165; E. Berthels, “Mumtāz”, EI² (İng.), VII, 557; Ali Mîr Ensârî, “Berħûrdâr Ferâhî”, DMBİ, XI, 681-682.
Mehmet Atalay