MÜNÂVÎ, Muhammed Abdürraûf
(محمّد عبد الرؤف المناوي)
Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî (ö. 1031/1622)
Hadis âlimi, fakih ve sûfî.
952’de (1545) Kahire’de doğdu. Büyük dedesi Şehâbeddin Ahmed, VII. (XIII.) yüzyılda Tunus’taki Haddâde köyünden Mısır’daki Münyetü Benî Hasîb’e gelip yerleştiği için Haddâdî ve Münâvî (Münevî), ayrıca Kāhirî ve Şâfiî nisbeleriyle anılmıştır. Babası, dedesi ve büyük dedeleri de tanınmış âlimlerden olan Münâvî küçük yaşta Kur’ân-ı Kerîm’i ve hadis, fıkıh, nahiv gibi ilimlere dair bazı metinleri ezberledi. Başta Arap diline dair ilimleri okuduğu babası ve en çok faydalandığı hocası Şemseddin er-Remlî olmak üzere Muhammed b. Sâlim et-Tablâvî, Muhammed b. Ali el-Bekrî ve Nûreddin İbn Gānim gibi âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh ve tasavvuf okudu. Kendisinden oğulları Tâceddin Muhammed ve Zeynelâbidîn ile Süleyman el-Bâbilî, Ahmed b. Muhammed el-Makkarî ve Üchûrî faydalandı. Müctehid hâfızların sonuncusu kabul edilen Münâvî hadiste ve “zamanın Şâfiîsi” diye anılacak kadar fıkıhta söz sahibi olduğundan mezhebinin tercihlerine aykırı da olsa daha sahih gördüğü hadisleri belirtmekten geri kalmadı. Tasavvuf terbiyesini Abdülvehhâb b. Ahmed eş-Şa‘rânî’den aldı ve Halvetiyye, Bayramiyye, Şâzeliyye, Nakşibendiyye tarikatlarına intisap etti. Şâfiî nâibliğiyle görevlendirilen Münâvî bu görevi bırakarak evine
kapandı ve telifle meşgul oldu. Uzun süre kaldığı uzletten çıktıktan sonra Sâlihiyye Medresesi’nde hocalık yapmaya başladı. Münâvî 23 Safer 1031’de (7 Ocak 1622) Kahire’de vefat etti ve bugün Zâviyetü’l-Münâvî diye bilinen yere defnedildi. Babası ve iki oğlu da orada medfundur. Düşmanlarından birinin Münâvî’yi zehirlediği, tedavi maksadıyla aldığı ilâçlar dolayısıyla çok zayıfladığı ve sonunda öldüğü zikredilmektedir (Muhibbî, II, 413). Oğullarından Zeynelâbidîn fıkıh, ferâiz ve hesap alanında iyi yetişmiş bir âlim, Halvetiyye tarikatına mensup bir zâhid olup Münâvî’nin sağlığında vefat etmiştir (ö. 1026/1617). Babasının hayatına dair İǾlâmü’l-ĥâđır ve’l-bâdî bi-tercemeti ǾAbdirraǿûf el-Münâvî el-Ĥaddâdî adlı bir eser kaleme alan (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3758) diğer oğlu Tâceddin Muhammed de İbnü’l-Fârız’ın et-Tâǿiyyetü’l-kübrâ adlı kasidesini şerhetmiş, babası hayatının son yıllarında rahatsızlandığında eserlerinin telifine yardım etmiştir.
Eserleri. A) Hadis. 1. Feyżü’l-ķadîr şerĥu’l-CâmiǾi’ś-śaġīr. Süyûtî’ye ait eserin şerhleri arasında en çok kabul görenidir. Münâvî hadisleri genişçe şerhetmiş, bazı yerlerde hadislerin râvileri hakkında bilgi vermiş, ancak çok defa hadisin sıhhatine dair görüş belirtmemiştir. Eser Alkamî’nin el-Kevkebü’l-münîr fî şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaġīr’i ile (Kahire 1329), ayrıca sayfaların üst tarafında el-CâmiǾu’ś-śaġīr’in metniyle birlikte altı cilt (Kahire 1356, 1357; Beyrut 1391/1972) ve Hamdî ed-Demirtaş Muhammed tarafından on üç cilt (Mekke-Riyad 1418/1998) halinde yayımlanmıştır. İbnü’s-Sıddîk Ebü’l-Feyz, bu kitaba el-Müdâvî li-Ǿileli’l-Münâvî adıyla dört büyük cilt hacminde bir hâşiye yazarak Münâvî’nin hadisleri değerlendirirken yaptığı hataları göstermiştir (ǾAlî b. Ebî Ŧâlib, neşredenin girişi, s. 17). 2. et-Teysîr bi-şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaġīr. Fazla geniş bulduğu Feyżü’l-ķadîr’i bu çalışmasında üçte bir nisbetinde ihtisar eden Münâvî bu defa hadislerin sıhhat derecesini titizlikle belirtmiştir. Eser iki cilt olarak yayımlanmıştır (Hindistan 1286 [taş baskısı]; → Dımaşk, ts. [el-Mektebü’l-İslâmî]; Bulak 1286; Kahire 1980; Riyad 1408/1988). Mustafa Muhammed Amâre kitabı Muħtaśaru Şerĥi’l-CâmiǾi’ś-śaġīr adıyla ihtisar etmiştir (I-II, Kahire 1373). 3. el-CâmiǾu’l-ezher min ĥadîŝi’n-nebiyyi’l-enver. Müellif bu eserinde 30.000 hadisi derlemiş, bunlardan Süyûtî’nin el-CâmiǾu’l-kebîr’inde bulunmayanları göstermiş ve hadislerin sıhhat derecesini belirtmiştir (I-III, Kahire 1400/1980). Abbas Ahmed Sakr ve Ahmed Abdülcevâd, el-Eĥâdîŝü’l-mevżûǾa mine’l-CâmiǾi’l-kebîr ve’l-CâmiǾi’l-ezher adlı çalışmalarında bu eserde 487 mevzû rivayet tesbit etmişlerdir (Beyrut 1409/1988, 1414/1994). Münâvî, el-CâmiǾu’ś-śaġīr’in zeyli üzerine Miftâĥu’s-saǾâde bi-şerĥi’z-ziyâde adıyla yarım kalmış bir şerh daha yazmıştır. 4. Künûzü’l-ĥaķāǿiķ min ĥadîŝi ħayri’l-ħalâǿiķ. 1026 (1617) yılında tamamladığı bu eserinde müellif kırk dört hadis kitabından seçtiği kısa metinli, bir kısmı zayıf ve mevzû (Abdülhay el-Kettânî, II, 561) 10.349 hadisi sahâbî râvisini de zikretmeden alfabetik olarak sıralamış ve bunların hangi hadis kitaplarında yer aldığını rumuzlarla göstermiştir (İstanbul 1285; Bulak 1286; Kahire 1305, 1321, 1323, 1330 [el-CâmiǾu’ś-śaġīr’in kenarında]; nşr. Mahmûd Muhammed ez-Zenârî [?], Beyrut-Kahire 1405/1985; nşr. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muhammed b. Uveyza, I-II, Beyrut 1417/1996). Abdülganî en-Nablusî, Kenzü’l-ĥaķķi’l-mübîn fî eĥâdîŝi seyyidi’l-mürselîn adlı çalışmasında eserdeki 3800 hadisi bir araya getirmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 417, Lâleli, nr. 629, Pertev Paşa, nr. 298). 5. el-Fetĥu’s-semâvî bi(fî)-taħrîci eĥâdîŝi Tefsîri’l-Ķāđı’l-Beyżâvî. Münâvî bu eserinde tefsirde geçen, mükerrerleriyle birlikte 1051 merfû, mevkuf ve maktû rivayeti değerlendirmiş, bunları tahric ederken Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı üzerine Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî ve İbn Hacer el-Askalânî’nin yaptığı tahriclerden, Tîbî ve İbnü’l-Irâkī’nin aynı esere dair hâşiyelerinden ve Süyûtî’nin Beyzâvî tefsirine yazdığı hâşiyeden büyük ölçüde faydalanmıştır. Ahmed Müctebâ b. Nezîr es-Selefî’nin eser hakkında yaptığı yüksek lisans çalışması yayımlanmıştır (I-III, Riyad 1409). 6. el-İtĥâfâtü’s-seniyye bi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye (Haydarâbâd 1323; nşr. Muhammed Münîr ed-Dımaşkī, Kahire 1354/1935, nâşirin eser üzerindeki en-Nefeĥâtü’s-selefiyye adlı şerhiyle birlikte, 1380/1961, 1393; Dımaşk-Beyrut 1403/1983; nşr. Muhammed Afîf Za’bî [?] Cidde 1403/1983, 1407/1987). Hasan Hüsnü Erdem, İlâhî Hadisler adlı kitabında (Ankara 1952) bu eseri esas almıştır. 7. el-Meŧâlibü’l-Ǿaliyye fi’l-edǾiyeti’z-zehiyyeti’l-muħteteme bi’l-eĥâdîŝi’l-ķudsiyye (Haydarâbâd 1323). 8. İmǾânü (İsǾâfü)’ŧ-ŧullâb bi-şerĥi tertîbi’ş-Şihâb. Kudâî’nin Şihâbü’l-aħbâr’ının şerhedildiği bu çalışmanın bir nüshası Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (nr. 361/13/232), diğer bir nüshası da Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Brockelmann, GAL Suppl., II, 417) bulunmaktadır. Münâvî’nin RefǾu’n-niķāb Ǿan Kitâbi’ş-Şihâb li’l-ĶuđâǾî adlı bir çalışması daha vardır (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 225; Lâleli, nr. 453). 9. (el-MecmûǾu)’l-Fâǿiķ min (fî) ĥadîŝi ħâtimeti rusüli’l-ħalâǿiķ. Bu eserde de kısa hadisler derlenmiş ve sıhhat dereceleri gösterilmiştir. Escurial Library’den (Madrid) alınmış bir mikrofilmi de el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de (Medine) kayıtlıdır (nr. 743). 10. Taħrîcü’l-eĥâdîŝi’l-erbaǾîn (Riyad Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, nr. 2119, mikrofilm). Münâvî’nin, Nevevî’nin kırk hadisi üzerine yapılan en güzel şerhlerden biri olduğu söylenen (Abdülhay el-Kettânî, II, 562) Şerĥu’l-ErbaǾîni’n-Neveviyye’si ile Şerĥu’l-eĥâdîŝi’n-nebeviyye’si de (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 492) burada anılmalıdır. 11. el-Yevâķīt ve’d-dürer şerĥu Şerĥi Nuħbeti’l-fiker. İbn Hacer el-Askalânî’nin Nüzhetü’n-nažar fî tavżîĥi Nuħbeti’l-fiker’inin hâşiyesidir. Eser üzerinde Hasan Muhammed Abacı doktora çalışması yapmış (1417/1997, Câmiatü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye [Sudan]), eseri ayrıca Ebû Abdullah Rebî‘ b. Muhammed es-Suûdî (I-II, Riyad 1411/1991, 1413/1993) ve Murtazâ ez-Zeyn Ahmed (I-II, Riyad 1420/1999) yayımlamıştır. Münâvî’nin Nuħbetü’l-fiker üzerinde Netîcetü’l-fiker adlı bir şerhi daha bulunmaktadır. 12. Buġyetü’ŧ-ŧâlibîn li-maǾrifeti ıśŧılâĥi’l-muĥaddiŝîn (Zehrü’n-nađîr fi’śŧılâĥi’l-muĥaddiŝîn) (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 257/6, vr. 157-187). 13. el-EdǾiyetü’l-mebrûre (meǿŝûre) bi’l-eĥâdîsi’l-meǿŝûre (Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1451). 14. İsfârü’l-bedr Ǿan (fażîleti) leyleti’l-ķadr (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 239). 15. (Şerĥu) Feżâǿilü leyleti’n-nıśf min şaǾbân (Süleymaniye Ktp., Denizli, nr. 177; İÜ Ktp., AY, nr. 6403; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 4958). Münâvî, Ebü’l-Hasan el-Bekrî es-Sıddîkī’nin şâban ayının on beşinci gecesinin faziletine dair Nübźe adlı eserini de şerhetmiştir (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2016; Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye, nr. 1059, Hizânetü Rabat’tan fotokopi). 16. Mesânîdü’ś-śaĥâbe. Bir nüshası İbrâhim Bessâm’ın özel kütüphanesindedir (Fetĥu’s-semâvî, neşredenin girişi, I, 46). 17. el-Eĥâdîŝü’l-münteķāt mine’l-Mîzân ve’l-Lisân. Eserde Zehebî’nin Mîzânü’l-iǾtidâl’i ile İbn Hacer el-Askalânî’nin Lisânü’l-Mîzân’ından derlenen rivayetler alfabetik olarak sıralanmış, mevzû, zayıf ve metrûk olanları belirtilmiştir. el-Münteķā min Lisâni’l-Mîzân da muhtemelen aynı eserdir.
B) Fıkıh. 1. Fetĥu’r-raǿûfi’l-ķādir li-Ǿabdihî hâźe’l-Ǿâcizi’l-ķāśir. Zekeriyyâ el-Ensârî’nin İslâm muhâkeme hukukuna dair Ǿİmâdü’r-rıżâǿ bi-beyâni âdâbi’l-ķażâǿ adlı eserinin şerhidir (nşr. Abdurrahman Abdullah Avaz Bekir, I-II, Cidde 1406/1986). 2. Teysîrü’l-vuķūf Ǿalâ ġavâmiżi aĥkâmi’l-vuķūf. Vakıf konusunda geniş bir çalışma olan eser üzerinde Ahmed Abdülcebbâr eş-Şa‘bî’nin yaptığı doktora çalışması yayımlanmıştır (I-II, Riyad 1418/1998). 3. İtĥâfü’n-nâsik bi-aĥkâmi’l-menâsik (Süleymaniye Ktp., Musallâ Medresesi, nr. 1988). 4. İĥsânü’t-taķrîr bi-şerĥi’t-Taĥrîr. İbnü’l-Hümâm’ın eseri üzerine olduğu anlaşılmaktadır (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 1046, Paris Bibliothèque Nationale’den mikrofilm). Münâvî ayrıca Müzenî’nin el-Muħtaśar’ını şerhetmeye başlamış, ancak çalışmasını tamamlayamamıştır. 5. en-Nuķūd ve’l-mekâyîl ve’l-mevâzîn (nşr. Recâ Mahmûd es-Sâmerrâî, Bağdad 1981). 6. el-Cevâhirü’l-muđıyye fî beyâni’l-âdâbi’s-sulŧâniyye (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3826/80/900). 7. Ġāyetü’l-irşâd ilâ maǾrifeti aĥkâmi’l-ĥayevân ve’n-nebât ve’l-cemâd (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2908/25/610).
C) Kelâm. 1. Şerĥ Ǿalâ ķaśîdeti Bedǿi’l-emâlî. Ali b. Osman el-Ûşî’nin el-Emâlî’sinin şerhi olup nüshaları Ârif Hikmet Kütüphanesi (nr. 734/195/240) ve Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Brockelmann, GAL Suppl., II, 417) bulunmaktadır. 2. Şerĥu’l-Mevâķıf (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-bühûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 2364, Ârif Hikmet Kütüphanesi’nden mikrofilm). 3. Şerĥu esmâǿillâhi’l-ĥüsnâ mine’l-CâmiǾi’ś-śaġīr (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 536, vr. 1-13). 4. el-Burhân fî delâlâti ħalķi’l-insân ve’l-ĥayevân Ǿalâ vücûdi’ś-śâniǾi’r-raĥmân (Köprülü Ktp., Mehmed Paşa, nr. 715, vr. 57-82). Münâvî ayrıca Teftâzânî’nin ǾAķāǿidü’n-Nesefî’ye yazdığı Şerĥu’l-ǾAķāǿid üzerine Ġāyetü’l-emânî adlı bir hâşiye, Burhâneddin İbn Ebû Şerîf’in Nažmü’l-ǾAķāǿidi’n-Nesefî’sine Şerĥu Nažmi’l-ǾAķāǿid’i yazmıştır. Onun bu konuda İǾlâmü’l-aǾlâm bi-uśûli fenni’l-manŧıķ ve’l-kelâm, Şerĥu esmâǿillâhi’l-ĥüsnâ ve ħavâśśuhâ adlı eserlerinin de bulunduğu zikredilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 395).
D) Biyografi, Siyer, Şemâil. 1. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ś-śûfiyye. 1011 (1602-1603) yılında tamamlanan esere kerametlere dair bir girişle başlanmış, Hz. Peygamber’in ve Hulefâ-yi Râşidîn’in biyografileri verilmiş, sahâbeden müellifin zamanına kadar olan dönem on bir tabaka halinde ele alınmış, her tabaka alfabetik olarak sıralanmak suretiyle 898 sûfînin biyografisi anlatılmıştır. Eserin ilk iki cildini Mahmûd Hasan Rebî‘ neşretmiş (Kahire 1357/1938), tamamını ise Abdülhamîd Sâlih Hamdân yayımlamıştır (I-IV, Kahire, ts. [el-Mektebetü’l-Ezheriyye]). Kitap, René R. Khawam tarafından Mahomet mystique et les quatre premiers khalifes adıyla Fransızca’ya tercüme edilmiştir (Paris 1987). 2. Tuĥfetü’l-aśfiyâǿ bi-menâķıbi’l-evliyâǿ. 216 biyografi ihtiva etmektedir (Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 366). 3. el-ǾUcâletü’s-seniyye Ǿalâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye. Zeynüddin el-Irâkī’nin Hz. Peygamber’in hayatını ve şemâilini 1000 beyitte anlattığı ed-Dürerü’s-seniyye fî (nažmi)’s-siyeri’z-zekiyye (Nažmü’d-düreri’s-seniyye fi’s-siyeri’z-zekiyye) adlı kitabının şerhidir (nşr. İsmâil el-Ensârî, Riyad 1389/1969). Müellifin Elfiyyetü’s-sîreti’n-nebeviyye üzerinde iki şerhi bulunmaktadır. Bunlardan el-Fütûĥâtü’s-sübĥâniyye (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3272; Çorum İl Halk Ktp., nr. 1230) Abdülhay el-Kettânî’ye göre (Fihrisü’l-fehâris, II, 562) hacimli olanın, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî’ye göre ise (er-Risâletü’l-müstetrafe, s. 409) muhtasarın adıdır. 4. Şerĥu’ş-şemâǿili’n-nebeviyye ve’l-ħaśâǿiśi’l-Muĥammediyye. Münâvî bu çalışmasında, Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’sine İsâmüddin el-İsferâyînî ve İbn Hacer el-Heytemî’nin yazdığı şerhleri bazı bilgiler ekleyerek ihtisar etmiştir (İstanbul 1290; Kahire 1317; nşr. Muhammed Râgıb el-Fettenî, I-II, Kahire 1318, Ali el-Kārî’nin CemǾu’l-vesâǿil fî şerĥi’ş-Şemâǿil’i ile birlikte). 5. er-Ravżü’l-bâsim fî şemâǿili’l-Muśŧafâ Ebi’l-Ķāsım. Tirmizî’nin Şemâǿilü’n-nebî’sini geniş bilgiler ilâve etmek suretiyle ihtisar ettiği bir çalışmadır (Ârif Hikmet Ktp., nr. 929/96/242). 6. Şerĥu’l-Ħaśâǿiś. Münâvî, Süyûtî’nin el-Ħaśâǿiśü’ś-śuġrâ olarak da bilinen Ünmûźecü’l-lebîb fî ħaśâǿiśi’l-ĥabîb adlı eserini üç defa şerhetmiş, birine Fetĥu’r-raǿûfi’l-mücîb bi-şerĥi’l-ĥaśâǿiśi’l-ĥabîb (Muhibbî, II, 414), daha hacimli olana Tavżîĥu Fetĥi’r-raǿûfi’l-mücîb (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 467, Mihrişah, nr. 64), üçüncü şerhine de el-ǾUcâletü’s-seniyye Ǿale’l-Ħaśâǿiśi’n-nebeviyye (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1118; Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4405) adını vermiştir (Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, s. 94). 7. İtĥâfü’s-sâǿil bimâ li-Fâŧımete mine’l-menâķıb: Seyyidetü nisâǿi ehli’l-cenne Fâŧımetü’z-Zehrâǿ (nşr. Abdüllatîf Âşûr, Bulak 1407/1987). 8. Şerĥu’ş-Şifâǿ. Kādî İyâz’ın eserinin birinci babının şerhidir (Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, nr. 1957, Paris Bibliothèque Nationale’den mikrofilm). 9. İrġāmü evliyâǿi’ş-şeyŧân bi-źikri menâķıbi evliyâǿi’r-raĥmân (eŧ-Ŧabaķātü’ś-śûfiyye) (Ârif Hikmet Ktp., nr. 3754/8/900). 10. Menâķıbü’ş-ŞâfiǾî (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Menâkıb, nr. 5609).
E) Ahlâk ve Tasavvuf. 1. ed-Dürrü’l-menđûd fî źemmi’l-buħl ve medĥi’l-cûd (nşr. Ebü’l-Fazl el-Huveynî, Tanta 1410/1990). 2. Teźkiretü üli’l-elbâb bi-maǾrifeti’l-âdâb (el-Âdâb, Âdâbü’l-ekl ve’ş-şerâb ve’l-melbes ve’l-menâm ve Ǿişreti’n-nisâǿ ve âdâbi terbiyyeti’l-evlâd ve’l-ħuddâm). Nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 446), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Brockel-mann, GAL Suppl., II, 417) ve Mektebetü Câmiati Ümmi’l-kurâ el-Merkeziyye’de (nr. 4/125) bulunmaktadır. 3. Fetĥu’r-raǿûfi’l-cevâd bi-şerĥi Manžûmeti İbni’l-Ǿİmâd. Akfehsî’nin yemek yeme âdâbına dair manzumesinin şerhidir (Ârif Hikmet Ktp., nr. 1390/162/810; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 395; Suppl., II, 417). 4. ed-Dürerü’l-cevheriyye fî şerĥi’l-Ĥikemi’l-ǾAŧâǿiyye. Şâzeliyye şeyhlerinden İbn Atâullah el-İskenderî’nin hikmetli sözlerinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1353, vr. 106-236; İÜ Ktp., AY, nr. 943). Münâvî, Müttakī el-Hindî’nin yine aynı eser hakkındaki bir çalışmasıyla muhtemelen en-Nehcü’l-etem fî tebvîbi’l-Ĥikem’le ilgili olarak Fetĥu’l-ĥakîmi’l-ĥikem fî tertîb ve şerĥi(bi-şerĥi tertîbi)’l-Ĥikem isimli bir eser yazmış, ayrıca Hâce Abdullah Herevî’nin Menâzilü’s-sâǿirîn adlı kitabını da şerhetmiştir.
F) Dil ve Edebiyat. 1. Şerĥu Ħuŧbeti’l-Ķāmûs (Adana İl Halk Ktp., nr. 1128). Müellifin Fîrûzâbâdî’nin el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’ine bir şerh yazdığı, dâl veya zâl harflerine kadar geldiği halde çalışmasını tamamlayamadığı belirtilmekte ve bu eserin Ârif Hikmet Kütüphanesi’nde (nr. 2363, 2364) bulunduğu bilinmektedir. 2. Ǿİmâdü’l-belâġa (Kitâbü’l-Emŝâl). (Ârif Hikmet Ktp., nr. 2784/99/416). Münâvî ayrıca İĥkâmü’l-esâs fi’ħtiśâri’l-Esâs adlı eserinde Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa’sını ihtisar ederek Cevherî’nin Śıĥâĥu’l-luġa’sı tarzında tertip etmiş, Süyûtî’nin eş-ŞemǾatü’l-muđîǿe fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye’si üzerine de el-Muĥâđaratü’l-vefiyye adıyla bir çalışma yapmıştır.
G) Felsefe, Tıp. 1. Şerĥu’l-Ķaśîdeti’l-Ǿayniyye (Şerĥu Ķaśîdeti İbn Sînâ fî ĥaķīķati’n-nefsi’n-nâŧıķa, Şerĥu Ķaśîdeti’n-Nefs).
İbn Sînâ’nın el-Ķaśîdetü’l-Ǿayniyyetü’r-rûĥiyye fi’n-nefs’inin şerhidir (Kahire 1318, Ķaśîdetü’n-Nefs adıyla). 2. et-Tevķīf Ǿalâ mühimmâti’t-teǾârîf. Çeşitli ilimlere dair alfabetik terimler sözlüğü olup büyük ölçüde Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin et-TaǾrîfât’ına dayanmakta, onda bulunmayan daha pek çok tarifi de kapsamaktadır (nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye, Beyrut 1410/1990). 3. en-Nüzhetü’z-zehiyye fî aĥkâmi’l-ĥammâmi’ş-şerǾiyye ve’ŧ-ŧıbbiyye. Üç bölümden meydana gelen eserde hamamla ilgili şiir ve hikâyelere de yer verilmiştir (nşr. Abdülhamîd Sâlih Hamdân, Kahire 1408/1987). Münâvî’nin bunlardan başka Buġyetü’l-muĥtâc ilâ maǾrifeti uśûli’ŧ-ŧıb ve’l-Ǿilâc ve Kitâb fi’t-teşrîĥ ve’r-rûĥ ve mâ bihî fesâdü’l-insân adlı eserleri zikredilmektedir. Onun akaid, usûl-i fıkıh, ferâiz, nahiv, teşrîh, tıp, hey’et, tecvid ve tasavvufla ilgili konuları bir araya getirdiği Kitâb CâmiǾ li-Ǿaşreti Ǿulûm, ayrıca eś-Śafve bi-menâķıbi Âli beyti’n-nübüvve (Abdülhay el-Kettânî, II, 562) ve Kitâb fi’t-tafżîl beyne’l-melek ve’l-insân gibi eserlerinin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Abdürraûf el-Münâvî, el-Fetĥu’s-semâvî bi-taħrîci eĥâdîŝi Tefsîri’l-Ķāđî el-Beyżâvî (nşr. Ahmed Müctebâ b. Nezîr Âlim es-Selefî), Riyad 1409, neşredenin girişi, I, 17-48; a.mlf., el-Yevâķīt ve’d-dürer fî şerĥi Nuħbeti İbn Ĥacer (nşr. Murtazâ ez-Zeyn Ahmed), Riyad 1420/1999, neşredenin girişi, I, 59-68; a.mlf., Fetĥu’r-raǿûfi’l-ķādir li-Ǿabdihî hâźe’l-Ǿâcizi’l-ķāśır (nşr. Abdurrahman Abdullah Avaz Bekîr), Cidde 1406/1986, neşredenin girişi, I, 23-30; a.mlf., el-Kevâkib, neşredenin girişi, s. c-m; a.mlf., et-Tevķīf Ǿalâ mühimmâti’t-teǾârîf (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Beyrut 1410/1990, neşredenin girişi, s. 5-8; Keşfü’ž-žunûn, I, 71, 193, 408, 508, 560, 597, 617, 675, 705, 734, 747; II, 1190, 1714, 1923, 1936, 1942; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, II, 193-195, 412-416; Kādirî, Neşrü’l-meŝânî, IV, 1737-1738; Serkîs, MuǾcem, II, 1798-1799; Brockelmann, GAL, II, 393-395; Suppl., II, 417; Îżâĥu’l-meknûn, I, 510-511; Ebü’l-Feyz İbnü’s-Sıddîk, ǾAlî b. Ebî Ŧâlib: İmâmü’l-Ǿârifîn (nşr. Ahmed Muhammed Mürsî), Kahire 1389/1969, neşredenin girişi, s. 17; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Mektebetü’l-Celâl es-Süyûŧî, Rabat 1397/1977, s. 94; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 560-562; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 204; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, V, 166-168; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 215, 294, 385, 387, 402, 405, 409, 412, 433, 440; Ebû Muhammed Abdülmehdî b. Abdülhâdî, Ŧuruķu taħrîci ĥadîŝi Resûlillâh, Kahire, ts. (Dârü’l-i‘tisâm), s. 55-64; Cl. Gilliot, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1985 à 1987”, MIDEO, XX (1991), s. 375-376; A. Saleh Hamdan, “al-Munāwī”, EI² (Fr.), VII, 565-566.
M. Yaşar Kandemir