MÛSÂ İZNİKÎ
(ö. 838/1434-35 [?])
Osmanlı âlimi.
Künyesi Ebü’l-Fazl, babasının adı Hacı Hüseyin, dedesinin adı Îsâ’dır. Eserlerindeki İznikî nisbesinden ve ilişkide bulunduğu âlimlerle devlet adamlarından hareketle İznik’te doğduğu, eğitimini burada tamamladığı ve ilmî faaliyetlerini Bursa çevresinde yürüttüğü söylenebilir. Rûmî ve Sûfî nisbeleriyle de anılmıştır. Aralarında Çandarlı İbrâhim Paşazâde Mehmed, Timurtaş Paşazâde Umur Bey ve Emîr Sultan’ın yer aldığı bazı devlet adamlarından ilgi görmüştür. Mûsâ İznikî’nin vefat tarihi kaynaklarda 833 (1430), 838 olarak ve 850 civarı (1446) şeklinde verilmektedir. Enfesü’l-cevâhir adlı eserinin müellif hattı sayılan nüshasında kitabın 838 (1434-35) yılında telif edildiğine dair bilgi dikkate alındığında ölüm tarihinin en erken 838 (1434-35) olabileceği anlaşılır (Özdemir, s. 12, 21). Kabri İznik’te bulunmakla birlikte yeri bilinmemektedir. Mûsâ İznikî’nin eserleri kendisinin tasavvufî bir kişiliğe sahip olduğunu göstermektedir. Onun Türkçe’nin bir ilim dili olması için çalışanlar arasında önemli bir yeri vardır.
Eserleri. A) Telif Eserleri. 1. Münebbihü’r-râkıdîn. Tasavvuf ve ahlâka dair olan eser sade bir Türkçe ile yazılmış olup Tarama Sözlüğü için taranan eserler arasında yer almış ve Türk Dil Kurumu’nun 70. kuruluş yıl dönümü anısına Paşa Yavuzarslan’ın tahkikiyle neşredilmiştir (I-II, Ankara 2002). 2. Kitâbü’l-MiǾrâc. Süleymaniye Kütüphanesi’nde nüshaları olan bu Arapça eser (Denizli, nr. 316/2; Yazma Bağışlar, nr. 1277/3) Hikmet Özdemir tarafından Mi’raç adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1984).
B) Tercümeleri. 1. Terceme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys. Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin Tefsîrü’l-Ķurǿâni’l-Kerîm adlı eserinin tercümesidir. İznikî’nin böyle bir tercümesinin olduğu kabul edilmekteyse de kütüphanelerde ona nisbetle yer alan nüshaların (bu nüshalar için bk. Özdemir, s. 75-97) hemen tamamının Ahmed-i Dâî’ye ait olduğu ileri sürülmüştür (Ertaylan, s. 146; Demir, s. 477). Diğer taraftan bazı nüshaları inceleyerek Terceme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys ile Enfesü’l-cevâhir’in aynı eser olduğunu söyleyen müellifler de vardır (Hüsnü, III [1935], s. 180 vd.). Mûsâ İznikî’ye nisbetle Ebü’l-Leys es-Semerkandî Tefsirinin Tercümesi adıyla tıpkıbasım olarak yayımlanan nüshanın da (I-II, İstanbul 1983) ona aidiyeti şüphelidir. Mehmet Karadeniz bu eseri sadeleştirerek Tefsîrü’l-Kur’ân ismiyle neşretmiştir (I-VI, İstanbul 1993). 2. Enfesü’l-cevâhir. Ali b. Muhammed el-Hâzin’in Lübâbü’t-teǿvîl fî meǾâni’t-tenzîl adlı tefsirinin tercümesidir. Hikmet Özdemir’e göre Enfesü’l-cevâhir, Ebü’l-Leys es-Semerkandî ile
Hâzin’in tefsirlerinden faydalanılarak hazırlanmış bir eserdir. İstanbul kütüphanelerinde Enfesü’l-cevâhir adıyla yer alan tefsirleri inceleyen Ziya Demir ise bunların Ahmed-i Dâî’ye ait Ebü’l-Leys es-Semerkandî tefsirinin tercümesi olduğunu ortaya koymuştur (Osmanlı Müfessirleri, s. 467-468). İsmail Hakkı Ertaylan daha önce benzer bir kanaati ifade etmişti (Ahmed-i Dâ’î, s. 140-141). Enfesü’l-cevâhir’e ait olduğu kuvvetle muhtemel tek nüsha Bursa Ulucamii Kütüphanesi’nde iken (Umumi, nr. 435-436) Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’ne (Genel, nr. 1918-1919) nakledilmiş, 1953’te Millî Eğitim Bakanlığı’nın emriyle Ankara’ya alınmış ve 1954 yılında kütüphane kayıtlarından düşülmüştür; kitabın âkıbeti bilinmemektedir (Demir, s. 468). Enfesü’l-cevâhir’e ait olduğu söylenen başka nüshalar da vardır (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 3163, 3164; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3549-3551; TSMK, Hazine, nr. 21, Bağdat Köşkü, nr. 42, Revan Köşkü, nr. 187). 3. Terceme-i Faslü’l-hitâb. Muhammed Pârsâ’nın tasavvuf ve ahlâka dair Farsça Faślü’l-ħiŧâb adlı kitabının tercümesi olup eser üzerinde Murat Küçük yüksek lisans çalışması yapmıştır (Mûsâ bin Hâcı Hüseyin İznikî, Terceme-i Faślu’l-Ħiŧāb Giriş-İnceleme-Metin-Dizin, 1996, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 4. Terceme-i Kısas-ı Enbiyâ. Sa‘lebî’nin Arâǿisü’l-mecâlis fî ķıśaśi’l-enbiyâǿ adlı eserinin tercümesi olup I. cildine ait iki nüsha Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şâzelî Tekkesi, nr. 126; Yozgat , nr. 431). 5. Terceme-i Hısnü’l-hasîn fî menheci’d-dîn. İbnü’l-Cezerî’nin el-Ĥıśnü’l-ĥaśîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı kitabının tercümesidir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 626). Mütercimin 102 beyitlik bir mukaddime yazdığı eser üzerinde Paşa Yavuzarslan yüksek lisans tezi hazırlamıştır (Mûsâ bin Hâcı Hüseyin el-İznikî Terceme-i Ĥıśnu’l-Hasīn fī Minheci’d-dīn: Giriş-İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin, 1993, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 6. Zâdü’l-ibâd (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 635). Ebû Bekir b. Muhammed es-Seylânî’nin dua ve evrâdın faziletlerine dair Necâtü’ź-źâkirîn adlı Farsça eserinin tercümesidir.
BİBLİYOGRAFYA:
Mûsâ İznikî, Münebbihü’r-râkidîn: Uyurları Uyandurucı (nşr. Paşa Yavuzarslan), Ankara 2002, neşredenin girişi, I, 1-6, 14-23; Osmanlı Müellifleri, II, 13-14; a.mlf., “Târih ve Âsâr-ı Atîka: Musa Bin Hacı Hüseyin İznikî”, TY (Latin harfleriyle), VI/10 (1914), s. 377; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 480; İsmail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i Dâ’î: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1952, s. 140-146; Karatay, Türkçe Yazmalar, I, 6; Tarama Sözlüğü, Ankara 1963, I, Giriş, s. XXIV, LV; Sezgin, GAS, I, 446; Mehmed Fuad Köprülü, “Anadoluda Türk Dil ve Edebiyatının Tekâmülüne Umumî Bir Bakış”, YT, I/5 (1933), s. 379; Hikmet Özdemir, Musa b. Haci Hüseyin el-İzniki -Hayatı ve Eserleri- (doktora tezi, 1980), AÜ İlâhiyat Fakültesi Türk-İslâm Edebiyatı Anabilim Dalı; Ziya Demir, Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları -Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar- (doktora tezi, 1994), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü , s. 467-468, 475, 477; Hüsnü, “İbni Arabşah”, TM, III (1935), s. 174-182; Joseph Schacht, “Abul-Layґћ Samarķandī”, EI² (İng.), I, 141.
M. Kâmil Yaşaroğlu