MÜSEBBİHÎ

(المسبّحي)

Ebû Abdillâh el-Emîrü’l-Muhtâr İzzü’l-Mülk Muhammed b. Ebi’l-Kāsım Ubeydillâh b. Ahmed el-Müsebbihî (ö. 420/1029)

Fâtımî tarihçisi.

10 Receb 366’da (4 Mart 977) Mısır’ın Fustat şehrinde doğdu. Aslen Harranlıdır. Dedesine nisbetle Müsebbihî diye anılır. Babasının cenaze namazını Kādılkudât Mâlik b. Saîd’in kıldırması onun Mısır’da sahip olduğu itibarı göstermesi açısından önemlidir. Hayatı Hakkındaki bilgiler, İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aǾyân’ı ile İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muġrib fî ĥule’l-Maġrib’ine dayanmaktadır. Abdülganî el-Ezdî’den Amr b. Âs Camii’nde hadis okudu. 398 (1008) yılından itibaren Halife Hâkim-Biemrillâh’ın hizmetine girdi ve orduda görev aldı. Bundan dolayı “Emîr” unvanıyla da anılır. V. (XI.) yüzyılın başlarında önemli görevler üstlendi, Mısır’ın Saîd bölgesinde bulunan Kays ve Behnesâ valiliğine tayin edildi, ayrıca Dîvânü’t-tertîb’in başkanlığına getirildi. Hâkim-Biemrillâh ve Zâhir-Lidînillâh’ın meclislerinde bulundu.


Hayatını Fustat’ta geçirdi ve Rebîülâhir 420’de (Nisan-Mayıs 1029) bu şehirde vefat etti. Zehebî onu itikadının bozuk olduğunu söylerse de Aħbâru Mıśr’dan anlaşıldığı kadarıyla mûtedil bir Şiî’dir ve kendi asrındaki Sünnî âlimlerinden birçoğu ile çok iyi ilişkiler kurmuştur.

Müsebbihî’nin çeşitli konularda yirmi sekiz kitap yazdığı kaydedilmektedir; ancak bunların tamamı kaybolmuş, sadece Aħbâru Mıśr adlı eserinin bir kısmı günümüze intikal etmiştir. Tam adı Aħbâru Mıśr ve feżâǿilühâ ve Ǿacâǿibühâ ve ŧavâǿifühâ ve ġarâǿibühâ olan eserin 13.000 varaktan oluştuğu ve kırk cilt tuttuğu belirtilmektedir. Müellif bu çalışmasında Mısır’daki Fâtımî hilâfetinin ilk elli yılının tarihçesini ele almıştır. Önemli bir kaynak sayılan kitabın XL. cildinin 158 varaktan oluşan bölümü zamanımıza ulaşmıştır. Madrid’deki Escurial Library’de bulunan bu kısım 414 ve 415 (1023-1024) yılları olaylarını içine almaktadır. Ancak 415 yılının Cemâziyelevvel, Cemâziyelâhirinde (Temmuz, Ağustos 1024) ve Receb ayının ilk günlerinde (Eylül 1024 ortaları) meydana gelen olaylar bu ciltte bulunmamaktadır. Bu yıla ait olayların büyük bir bölümünü kitabına alan Makrîzî’nin İttiǾâžü’l-ĥunefâǿ adlı eserinden söz konusu eksiklikleri tamamlamak mümkündür. Aħbâru Mıśr’ın hangi tarihle başladığı tesbit edilememektedir. Makrîzî, el-Muķaffâ adlı eserinde İmam Abdullah el-Mehdî’nin hayatını anlatırken 291 (904) yılı olayları Hakkında da bilgi verir. İbn Hallikân ve İbn Saîd de 345 (956) yılı olaylarını Aħbâru Mıśr’a dayanarak nakletmektedir. Bu durum, Müsebbihî’nin eserine Fâtımî Devleti’nin Mısır’a hâkimiyetinden önceki dönemin olayları ile başladığı intibaını vermektedir.

Eserin günümüze ulaşan cildinde olaylar yıllara, aylara ve günlere göre düzenlenmiştir. Müsebbihî pek çok hadiseyi önemsiz dahi olsa zikretmektedir. Eserdeki olayların büyük çoğunluğu Fustat’ta geçer. Müellif aynı zamanda Mısır’daki günlük hayatı sosyal, ekonomik ve edebî yönleriyle nakletmeye özen göstermiştir. Eser ayrıca V. (XI.) yüzyılın başlarındaki şiir ve nesire ait örnekler içermekte ve bu yönüyle Mısır’da Fâtımîler dönemindeki edebî hayat için önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Bu arada Fâtımî halifelerinin kıyafetleri, köşklerdeki meclisler, askerlerin düzeni vb. Hakkında da bilgi verilmiştir. Aħbâru Mıśr’ın eldeki cildinin özelliklerinden biri de Halife Zâhir-Lidînillâh’ın divanında hazırlanan ve ilk Fâtımî asrına ait çok değerli sayılan üç sicili içermesidir.

Bazı âlimler, her yıl meydana gelen olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden kişilerin biyografilerini zikreden ilk âlimin el-Muntažam müellifi İbnü’l-Cevzî olduğunu söylüyorsa da Müsebbihî’nin bu usulü ondan önce uyguladığı görülmektedir. Zira eldeki cildin sonunda Mısır’da 415’te (1024) vefat edenlerin biyografileri verilmiştir. Ayrıca Müsebbihî fazla meşhur olmayan bazı kimselerin biyografilerini de kaydetmiştir. Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, İbnü’l-Adîm, İbn Hallikân, Makrîzî, İbn Tağrîberdî, Şemseddin es-Sehâvî ve Süyûtî gibi birçok tarihçi Aħbâru Mıśr’ı kaynak olarak kullanmıştır.

Aħbâru Mıśr’ın XL. cildinin tarihe ait kısmı Eymen Fuâd Seyyid ile şarkiyatçı Theirry Bianquis tarafından neşredilmiştir (Kahire 1978). Daha sonra William G. Millward, bu cildin hem edebî hem tarihî kısmını Aħbâru Mıśr fî seneteyn (414-415 h.) adıyla yayımlamıştır (Kahire 1980). Aynı cildin edebiyat kısmını Hüseyin Nassâr el-Cüzǿü’l-erbaǾûn min Aħbâri Mıśr ismiyle neşretmiştir (Kahire 1984). Bu baskıda Eymen Fuâd Seyyid ile Theirry Bianquis neşrinden bol miktarda yararlanılmıştır. Eymen Fuâd Seyyid ayrıca, daha sonraki tarihçilerin eserlerinde Müsebbihî’ye nisbet edilen birtakım haberleri “Nuśûś żâǿiǾa min Aħbâri Mıśr li’l-Müsebbiĥî” adıyla yayımlamıştır (Mecelletü Ĥavliyyâti İslâmiyye, sy. 17 [1981], s. 1-56). Müsebbihî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Emŝile li’d-düveli’l-muķbile, el-Beħale ve’l-ekele, Tafżîlü’l-ħadem Ǿalâ sâǿiri’l-ĥarem, et-Telvîĥ fî meǾâni’ş-şiǾr, CâmiǾu’d-duǾâǿ, el-Cân ve’l-ġayelân, er-Râĥ ve’l-irtiyâĥ fî vaśfi’ş-şarâb, Cevnetü’l-Mâşıŧa, el-Ĥumme fî źikri mâ verede fi’l-ĥammâm, Derkü’l-buġye fî vaśfi’l-edyân ve’l-Ǿibâdât ve źikri’l-milel ve’l-enbiyâǿ ve’l-mütenebbiǿîn ve źikri’l-ferâǿiż ve’l-âdâb, el-Ǿİbâre Ǿan emri’l-vizâre, el-Miśbâĥ ve eśnâfü’l-fıķh ve’l-ferâǿiż, Ķıśaśü’l-enbiyâǿ, el-Kitâbü’l-CâmiǾ fî Ǿibâreti’r-rüǿyâ, Târîħu Ĥarrân.

BİBLİYOGRAFYA:

Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), V, 284; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, III, 135; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 377-380; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib fî ĥule’l-Maġrib: Ķısmü Mıśr (nşr. Zekî Muhammed Hasan), Kahire 1953, I, 264-267; Zehebî, Târîħu’l-İslâm, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3008, XI, 205; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVII, 361-362; Safedî, el-Vâfî, IV, 7; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, IV, 271; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 285; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 110; Brockelmann, GAL, I, 334; Suppl., I, 572; H. G. Farmer, The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. 35; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1980, II, 183-190; Ahmed Abdülmecîd Herîdî, Fihristü Ħıŧaŧi Mıśr, Kahire 1983, I, 260; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 76-77; Ayman Fuād Sayyid, “Lumières nouvelles sur quelques sources de l’histoire fatimide en Egypte”, AIsl., XIII (1977), s. 9-14; Th. Bianquist, “Le fonctionnement des dīwān financiers d’après Al-Musabbiĥī”, a.e., XXVI (1992), s. 47-61; a.mlf., “al-Musabbiĥī”, EI² (İng.), VII, 650-652.

Eymen Fuâd Seyyid