MUSHAFÎ
(مصخفي)
Şeyh Gulâm b. Velî Muhammed Mushafî-i Hemedânî (ö. 1240/1824)
Urdu şairi ve tezkire yazarı.
1164’te (1751) Hindistan’da Muradâbâd’ın yaklaşık 30 km. kuzeyindeki Emrûhe (Amroha) şehrinde dünyaya geldi. Bazı kaynaklarda yer alan, onun Feyzâbâd veya Cavnpûr civarındaki Ekberrûz’da yahut uzun süre kaldığı Delhi’de doğduğuna dair bilgiler doğru değildir. Tanınmış bir ailenin çocuğu olan ve şiirlerinde kullandığı “Mushafî” mahlası ile tanınan Gulâm’ın Hemedânî nisbesinden ailesinin Hemedan kökenli olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen Bâbürlüler’in hizmetinde bulunan ailesi bu imparatorluğun çökmesiyle birlikte dağılmıştır. Mushafî, ilk öğrenimini Leknev’de tamamladıktan sonra gittiği Delhi’de tefsir, hadis gibi ilimlerle ilgili dersler aldı. Arapça’yı bu dilde şiir yazacak kadar iyi öğrendi. Önceleri Delhi’de bir hâmi bulamadığı için başka şehirlere gittiyse de 1190’da (1776) Delhi’ye döndü ve burada on iki yıl kadar kaldı. Hâmiliğini Necef Nevvâb adlı bir zatın üstlendiği Mushafî şiirde aranan bir üstat oldu; evi şairlerin toplantı yeri haline geldi. Ancak gazel alanında dönemin ünlü şairlerinden Sevdâ-yı Dihlevî ve Mîr Muhammed Takī ile rekabet edemedi. Delhi’de baş gösteren istikrarsızlık üzerine Leknev’e döndü. Burada Bâbürlü Hükümdarı II. Şah Âlem’in oğlu Mirza Süleyman Şikûh’un himayesinde yaşadı. Mirza Süleyman Şikûh ve Nevvâb Âsafüddevle için yazdığı kasideler sayesinde müreffeh bir hayat sürmeye başladıysa da bu durum uzun sürmedi. Öğrencilerinden şair İnşâallah Han ile aralarında başlayan rekabet onu yerinden etti. Âsafüddevle tarafından Leknev’den uzaklaştırıldı. Sonradan tekrar döndüğü Leknev’de son yıllarını sıkıntı içinde geçirdi ve burada vefat etti.
Eserleri. Mushafî, Farsça ve Urduca eserlerinde sade bir dil kullanmıştır. Orta derecede bir şair olup binlerce gazelle on kısa mesnevisi ve seksen dört kasidesini içine alan sekiz Urduca ve dört Farsça divanı vardır. 1. Dîvân. Şiirlerinden çeşitli derlemeler Dîvân-ı Muśĥafî (nşr. Hasret Mohânî, Aligarh 1905) ve Âyât-i Muśĥafî (nşr. Mühezzeb Leknevî, Leknev 1953) adıyla yayımlandıktan sonra divanı Esîr Leknevî ve Emîr Mînâî tarafından neşredilmiştir (Dîvân-ı Muśĥafî, Patna 1990). 2. Ǿİķd-i Ŝüreyyâ. Nâsırüddin Muhammed Şah döneminden (1719-1748) eserin yazıldığı tarihe (1199/1785) kadar gelen ve Hindistan’da yetişip Farsça yazan 133 şairin biyografisini ihtiva eden tezkireyi Mevlevî Abdülhak neşretmiştir (Delhi 1934; Karaçi 1978). 3. Teźkire-i Fârisî. 1236’da (1821) kaleme alınan eser Hindistan’da Urduca ve Farsça yazan şairlerden bahseder (Storey, I/2, s. 876). 4. Riyâżü’l-fuśaĥâǿ. Urduca yazan yaklaşık 325 çağdaş şairin biyografisiyle ilgili olan eseri Mevlevî Abdülhak yayımlamıştır (Evrengâbâd-Delhi 1934; Leknev 1985). 5. Teźkire-i Hindî. Nâsırüddin Muhammed Şah döneminden 1209 (1794) yılına kadar gelmekte olup Urduca yazan 193 şairin biyografisini içerir (nşr. Mevlevî Abdülhak, Evrengâbâd-Delhi 1933). 6. Meŝnevî-yi Baĥrü’l-Maĥabbet. Mîr Muhammed Takī’nin
Deryâ-yı ǾIşķ adlı mesnevisine nazîre olan eser Abdülmecîd Deryabâdî tarafından neşredilmiştir (A‘zamgarh 1927). Mushafî’nin II. Şah Âlem zamanına kadar Bâbürlü hükümdarlarını anlattığı bir Şâhnâme’si de vardır (G. de Tassy, II, 285). Onun bütün eserleri Nisâr Ahmed Fârûkī tarafından Külliyyât-ı Muśĥafî adıyla yayımlanmıştır (I-V, Delhi 1968-1983). Ayrıca nazım ve nesir çalışmalarından İntiħâbât-ı Külliyyât-ı Muśĥafî (İslâmâbâd 2000) ve İntiħâbât-ı Kelâm-ı Muśĥafî (Patna 2000) adıyla seçmeler yapılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Mushafî, Dîvân (nşr. Esîr Leknevî - Emîr Mînâî), Patna 1990, Abdüsselâm Han’ın girişi, s. 1-18; Âbid Rızâ Bîdâr’ın girişi; Hakîm Ebü’l-Kāsım Kudretullah Kāsım, MecmûǾa-yi Naġz (nşr. Mahmûd Şirvânî), Lahor 1933, II, 188-195; G. de Tassy, Histoire de la litterature Hindouei et Hindoustanie, Paris 1870, II, 283-288; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, I, 377-378; Th. W. Beale, An Oriental Biographical Dictionary, London 1894, s. 246; M. Hüseyin Âzâd, Âb-ı Ĥayât, Lahor 1907, s. 295-314; R. B. Saksena, A History of Urdu Literature, Allahabad 1927, s. 90 vd.; Storey, Persian Literature, I/2, s. 875-877; Seyyid M. Abdullah, ŞuǾarâǿey Urdû key Teźkirey aôr Teźkire Nigârî key Fen, Lahor 1952, s. 46-47; Gulâm Hüseyin Zülfikār, Urdû ŞâǾiri kâ Siyâsî aôr Senâcî Pes-i Manžar, Lahor 1966, s. 281-284, 292-296; Ahmed Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yi Fârsî, Tahran 1348 hş./ 1969, I, 671-677; Seyyid Ali Rızâ Nahvî, “ŞuǾarâ key Teźkirey”, Târîħ-i Edebiyyât-ı Müselmânân-ı Pâkistân u Hind: Fârsî Edeb III, Lahor 1972, V, 219-220; Muhammed Sadiq, A History of Urdu Literature, Delhi 1984, s. 171-173; Enver Sedîd, Urdû Edeb kî Muħtaśar Târîħ, İslâmâbâd 1991, s. 177-178; Cemîl Câlibî, Târîħ-i Edeb-i Urdû, Lahor 1994, II, tür.yer.; Fermân Fethpûrî, Urdû ŞuǾarâ key Teźkirey aôr Teźkire Nigârî, Karaçi 1998, s. 197-199, 234-235, 434; Tahsin Yazıcı, “Mushafī”, İA, VIII, 677-678; J. A. Haywood, “Muśĥāfī”, EI² (Fr.), VII, 669-670.
Tahsin Yazıcı