MUSTAFA ABDÜRRÂZIK
(مصطفى عبد الرازق)
Mustafâ b. Hasen b. Ahmed b. Muhammed b. Abdirrâzık (ö. 1947)
Mısırlı âlim ve Ezher şeyhi.
1882 veya 1885 yılında Mısır’ın Minyâ vilâyetinin Benîmezâr merkezine bağlı bir köyde doğdu. Ezher mezunu olan babası Hasan Paşa, Mısır siyasî çevrelerinde tanınmış Abdürrâzık ailesine mensuptur, aynı zamanda Muhammed Abduh’un yakın arkadaşıdır. Mustafa Abdürrâzık ilk tahsilini köyünde bitirdi ve Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi. 1896 yılında Kahire’ye gitti, öğrenimini Ezher’de tamamlayıp 1908’de mezun oldu. Öğrenciliği sırasında Ezher Camii’ndeki Revâku’l-Abbâsiyye’de Muhammed Abduh’un derslerine devam etti. Mezuniyetinin ardından Kahire’deki Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’de öğretmenliğe tayin edildi. Muhammed Abduh’un ıslahat fikirlerinden etkilenerek öğrencilik döneminde el-Cem‘iyyetü’l-Ezheriyye ve Cem‘iyyetü tedâmüni’l-ulemâ gibi kuruluşların çalışmalarına katılan Mustafa Abdürrâzık, bu cemiyetlerin görüş ve faaliyetleri Mısır Devleti’nin görüşleriyle bağdaşmayınca öğretmenlik görevinden istifa edip 1909’da Paris’e gitti. Sorbonne Üniversitesi’ne kaydolarak özellikle Emile Durkheim’in derslerine devam etti. İmam Şâfiî hakkında hazırladığı çalışması ile doktor unvanını aldı. Bir taraftan da Lion Hukuk Fakültesi’nde İslâm hukuku, Edebiyat Fakültesi’nde Arap edebiyatı dersleri okuttu (1911-1914). 1915’te Mısır’a döndü. Aynı yıl Kahire’deki Meclisü’l-Ezher el-a‘lâ’da memur olarak göreve başladı, ardından uzun süre Ezher’e bağlı dinî okulların genel sekreterliğini yaptı. 1920’de şer‘î mahkemeler müfettişliği görevine tayin edildi. 1927’de Kahire’deki I. Fuâd Üniversitesi (bugünkü Kahire Üniversitesi) Edebiyat Fakültesi’nde felsefe doçenti oldu. İslâm felsefesi alanında gerçekleştirdiği çalışmalar neticesinde 1935’te aynı fakültede profesörlüğe yükseltildi. 1940’ta I. Fuâd Arap Dili Akademisi’ne (bugünkü Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye) üye seçildi, ardından el-Mecmau’l-ilmî el-Mısrî üyeliğine getirildi. 1941’de paşa unvanına lâyık görüldü. 1938-1945 yılları arasında Mısır’da kurulan çeşitli hükümetlerde Vakıflar bakanlığı görevinde bulundu (Lem‘î el-Mutîî, MevsûǾatü hâźe’r-racül min Mıśr, s. 590-591). Ezher şeyhi Muhammed Mustafa el-Merâgī’nin 1945’te vefatı üzerine yerine tayin edilecek kişi hakkında Mısır kralı ile Ezher Âlimler Yüksek Kurulu arasında ortaya çıkan anlaşmazlık sebebiyle bu makam bir süre boş kaldı. Nihayet 27 Aralık 1945 tarihinde Mustafa Abdürrâzık Ezher şeyhliği makamına getirildi, aynı yıl Mısır Felsefe Cemiyeti’nin fahrî başkanı oldu. 1946’da hac emîri olarak hacca gitti. 15 Şubat 1947’de Kahire’deki evinde vefat etti.
Din, felsefe, tarih ve edebiyat konularında kendine has görüşleri bulunan Mustafa Abdürrâzık’ın Ezher şeyhi iken yaptığı reformlar Muhammed Abduh’un başlattığı reformların devamı niteliğindeydi. Öğrencilere yabancı dil dersi verilmesi, Ezher mezunlarının yurt dışına gönderilmesi, Suudi Arabistan ile bazı Afrika ülkelerine Ezher ulemâsının yollanması onun gerçekleştirdiği reformların başlıcalarıdır. Mustafa Abdürrâzık, Mısır siyasî tarihinde
Ezher mezunu kimliğiyle ilk defa bakanlık makamına seçilen ve İslâm felsefesi derslerini üniversite çapında ilk okutanlardan biri olarak da anılır. el-Cem‘iyyetü’l-İslâmiyyetü’l-hayriyye gibi yardım kuruluşlarındaki faaliyetleri onun insan merkezli bir düşünceye sahip olduğunu göstermektedir. Ailesinin, özellikle babası ve kardeşi Ali Abdürrâzık’ın siyasî görüş ve faaliyetlerinin onu da etkilediği anlaşılmaktadır. Kahire’deki aile evinde kuruluşu ilân edilen Demokrat Parti’nin kurucuları arasında yer aldığı gibi Hizbü’l-ahrâr ed-düstûriyyîn’de de siyasî faaliyetlerde bulunmuştur.
Eserleri. Felsefe, kelâm, fıkıh, tarih ve edebiyat konularında birçok makalesi ve kitabı bulunan Mustafa Abdürrâzık’ın makalelerinin büyük kısmı el-Cerîde, es-Süfûr, es-Siyâse, el-ǾUrvetü’l-vüŝķā gibi dergilerde kendi imzasıyla, çok defa da “Fezârî” takma adıyla yayımlanmıştır. Başlıca eserleri şunlardır: 1. AǾlâmü’l-İslâm el-İmâmü’ş-ŞâfiǾî (Kahire 1945). Sorbonne Üniversitesi’nde hazırladığı doktora çalışmasının Arapça tercümesi olup eserde özellikle Şâfiî’nin mezhebi ve fıkıh usulündeki rolü üzerinde durulmakta, ayrıca fıkıh usulünün felsefî yönlerine işaret edilmektedir. 2. ed-Dîn ve’l-vaĥy ve’l-İslâm (Kahire 1945). 3. Temhîd li-târîħi’l-fel-sefeti’l-İslâmiyye. 1927’de I. Fuâd Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde verdiği felsefe derslerinden oluşan eser, aynı üniversitenin İlâhiyat Fakültesi’nde 1980’li yıllara kadar ders kitabı olarak okutulmuş ve birçok baskısı yapılmıştır. 4. Feylesûfü’l-ǾArab ve’l-muǾallimü’ŝ-ŝânî (Kahire 1945). Ya‘kūb b. İshak el-Kindî ve Fârâbî’den başka İbnü’l-Heysem ve Takıyyüddin İbn Teymiyye gibi İslâm düşünürlerinin insan düşüncesine olan katkılarını konu edinmiştir. 5. Muĥammed ǾAbduh (Kahire 1946). 1917’de kurulan Kahire Halk Üniversitesi’nde verdiği yedi konferanstan ibaret olup büyük bir kısmı hocası Muhammed Abduh’un ilmî kişiliği ve gerçekleştirdiği ıslahat hakkındadır. 6. el-Bahâǿ Züheyr (Kahire 1928, 1930, 1935). Mısırlı şair Bahâ Züheyr’in edebî kişiliğine dairdir. 7. Âŝârü Muśŧafâ ǾAbdirrâzıķ (Kahire 1975). es-Süfûr ve es-Siyâse dergilerinde yayımlanan makalelerinin kardeşi Ali Abdürrâzık tarafından derlenmesiyle meydana gelmiştir.
Mustafa Abdürrâzık’ın Arapça-Fransızca ve Fransızca-Arapça bazı çevirileri de vardır. Bunlar arasında, Bernard Michel ile birlikte Muhammed Abduh’un Risâletü’t-Tevĥîd’ini Fransızca çevirisiyle (Paris 1925), Sultan Hüseyin’in kızı Prenses Kadriye Hüseyin’in Fransızca kaleme aldığı hâtıralarını Ŧayfu Melekî Ķadriye Ĥüseyin adıyla Arapça’ya tercümesi (Kahire 1930) zikredilebilir. Ayrıca Fransızca veya Arapça yayımlanan birçok eser için takdim yazısı kaleme almıştır. Fahreddin er-Râzî’nin İǾtiķādâtü fıraķı’l-müslimîn ve’l-müşrikîn adlı eserine yazdığı “es-Sûfiyye ve’l-fıraku’l-İslâmiyye” adlı sunuş yazısı yankı uyandırmıştır (nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr, Kahire 1938). Onun mantık, tasavvuf ve edebiyat alanındaki eserlerinden de bahsedilmektedir (Şüyûĥu’l-Ezher, s. 37).
Mustafa Abdürrâzık hakkında bazı müstakil eserler kaleme alınmıştır. Bunlar arasında, Ali Abdülfettâh el-Mağribî’nin el-İnsân Ǿinde Muśŧafâ ǾAbdirrâzıķ adlı yüksek lisans teziyle (1974, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi) Tevfîk et-Tavîl’in önderliğinde Mısır Kültür Yüksek Şûrası tarafından hazırlatılan eş-Şeyħu’l-Ekber Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ müfekkiren ve edîben ve muśliĥan adlı kitap (Kahire 1982) sayılabilir. Ali Abdülfettâh el-Mağribî de el-Müfekkirü’l-İslâmî el-MuǾâśır Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ adıyla kapsamlı bir çalışma yayımlamıştır (Kahire 1987).
BİBLİYOGRAFYA:
Brockelmann, GAL Suppl., III, 329-330; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 131-133; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 245-246; Enver el-Cündî, Terâcimü’l-aǾlâmi’l-muǾâśırîn fi’l-Ǿâlemi’l-İslâmî, Kahire 1970, s. 451-460; Abdülhalîm Mahmûd, el-Ĥamdülillâh hâźihî ĥayâtî, Kahire 1976, s. 92-103; Ali Abdülazîm, Meşîħatü’l-Ezher münźü inşâǿihâ ĥatte’l-ân, Kahire 1399 / 1979, s. 79-92; eş-Şeyħu’l-ekber Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ müfekkiren ve edîben ve muśliĥan (nşr. Tevfîk et-Tavîl), Kahire 1982, tür.yer.; M. Abdülmün‘im el-Hafâcî, el-Ezher fî elfi Ǿâm, Beyrut-Kahire 1408/1988, I, 280-295; III, 317-320; Lem‘î el-Mutîî, Hâǿülâǿi’r-ricâl mine’l-Ezher, Kahire 1989, s. 259-274; a.mlf., MevsûǾatü hâźe’r-racül min Mıśr, Kahire 1417/1997, s. 586-592; Şüyûħu’l-Ezher (nşr. Vizâretü’l-İ‘lâm), Kahire, ts., s. 36-37; Abbas Mahmûd el-Akkād, “Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ (1882-1947)”, el-Kitâb, III(2)/6, Kahire 1947, s. 887-893; Abdülcevâd Ramazan, “ŞuǾarâǿü’l-Ezher: eş-Şeyħ Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ”, ME, XXII/10 (1950), s. 713-717; M. Mustafa Hilmî, “Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ: Râǿidü’l-medreseti’l-İslâmiyyeti’l-ĥadîşe”, el-Fikrü’l-muǾâśır, sy. 4, Kahire 1965, s. 83-84; M. Receb el-Beyyûmî, “Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ beyne’l-menĥâ el-Ǿilmî ve’s-sülûki’l-ħuluķī”, ME, LIV/10 (1982), s. 1465-1471; LIV/11 (1982), s. 1568-1574; Ibrahim M. Abu-Rabi‘, “Islamic Philosophical Expression in Modern Arab Society”, Isl., LXXII/1 (1995), s. 58-65; N. Tomiche, “Muśŧafā ǾAbd al-Rāziķ”, EI² (İng.), VII, 713-714; Osman Emîn, “Min Âşâri Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ”, Tİ, III/2, s. 859-875; a.mlf., “Muśŧafâ ǾAbdürrâzıķ”, Dâǿiretü’l-maǾârifi’ş-şaǾb, Kahire 1960, IV, 575-578; P. Starkey, “ǾAbd al-Rāziq, Muśŧafā (1885-1947)”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starkey), London 1998, I, 18-19.
Saîd Murâd