NÂŞÎ el-EKBER
(الناشئ الأكبر)
Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed b. Abdillâh el-Enbârî (ö. 293/906)
Mu‘tezile mezhebine mensup şair, nahiv ve kelâm âlimi.
215-230 (830-845) yılları arasında Enbâr’da doğdu ve burada yetişti. “Nâşi’” (genç) lakabı kendisine genç yaşta katıldığı bir kelâm tartışmasında üstün başarı göstermesi sebebiyle verilmiş (İbnü’n-Nedîm,
s. 217), Nâşî el-Asgar’dan ayırt edilmesi için Nâşî el-Ekber olarak anılmıştır. Ayrıca İbn Şirşîr diye de tanınır. Şirşîr güvercinden büyükçe bir deniz kuşu olup babasının lakabıdır. Tahsilini tamamlamak amacıyla Bağdat’a gitti. Hayatının çoğunu geçirdiği bu şehirde başta kelâm, felsefe, mantık, cedel, hilâf ile dil ve edebiyat ilimleri olmak üzere çeşitli alanlarda ders alarak kendini yetiştirdi ve Mu‘tezile’nin önde gelen âlimleri arasında yer aldı. Şiirlerinde Mu‘tezilî fikirleri savunduğu gibi başta Zâhirî mezhebi imamı Dâvûd ez-Zâhirî olmak üzere ona muhalefet eden Mürcie ve Müşebbihe fırkalarını hicvetti (Hatîb, X, 92-93). Keskin zekâsı sayesinde çağının âlim ve edipleriyle giriştiği tartışmalarda üstün başarı gösterip Aristo mantığına, Halîl b. Ahmed’in aruz sistemine, nahiv illetleri ve usulüne ilişkin ağır eleştirilerde bulundu, fikirlerini bu alanlarda yazdığı eserlerde savundu. Bu yüzden birçok düşman kazanarak deli ve sapık olmakla itham edildi (a.g.e., X, 92; İbnü’n-Nedîm, s. 217). Neticede Bağdat’ı terkedip Kahire’ye iltica etmek zorunda kaldı. Bağdat’ta, Mu‘tezile’nin siyasî desteğinin kalmadığı bir dönemde bulunmuş olmasına rağmen Mu‘temid-Alellah’ın veziri İsmâil b. Bülbül ile yakın münasebet kurdu. Şiirlerinden edebiyat, dostluk ve içki meclislerinde bulunduğu, güzellere irticâlî şiirler nazmettiği anlaşılmaktadır (Ebû Hilâl el-Askerî, II, 228; Hatîb, X, 93). Taberânî ile tarihçi ve edip İbnü’l-Merzübân el-Muhavvelî kendisinden rivayette bulundu. Kahire’de öğretimle meşgul oldu, fakih ve edip Mansûr b. İsmâil et-Temîmî’ye bir hicviye yazdı. Hayatının sonlarına doğru kadrinin bilinmediğini görerek uzlete çekildi ve 293 (906) yılında burada vefat etti.
Bağdat Mu‘tezile ekolünün görüşlerini benimseyen Nâşî Allah’ın hay, âlim, kādir ... oluşunu bizâtihi ve gerçek mânada anlamanın gerektiğini kabul ediyordu. Bu noktadan hareketle O’nun sıfatlarının varlığını âlemdeki nesne ve olaylarla istidlâl ederek ispat etmeyi isabetli görmüyordu. Çünkü sözü edilen sıfatların bir kısmı insanlarda da bulunmakta, fakat onlarda hakikat değil mecaz konumunda yer almaktadır. Bundan da dış görünüşün kriter olmayacağı anlaşılmaktadır. Nâşî’ye göre -bütün Mu‘tezilî kelâmcılarında olduğu gibi- insanın yapıp ettiklerini (ihtiyârî fiiller) yaratan Allah değil kişinin kendisidir (Eş‘arî, I, 184-185; II, 500-501). Nâşî ayrıca, 4000 beyit kadar olduğu kaydedilen didaktik bir manzumesinde kelâm mezhepleriyle onların müntesiplerinden söz etmiştir. Manzumenin ilim dallarına dair olduğu da ifade edilmiştir.
Nâşî el-Ekber’in Tafżîlü’ş-şiǾr (Naķdü’ş-şiǾr) adlı kitabı edebî tenkide ve şiir eleştirisine dair yazılmış ilk müstakil telif olarak kabul edilir. Zamanımıza ulaşmayan eserden bazı nakiller çeşitli eserlerde yer almaktadır. Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Nâşî’yi şiir tenkidinde Kudâme b. Ca‘fer’den üstün görür. Edebî tenkitte Kādî Ebü’l-Hasan el-Cürcânî ile Kartâcennî’yi etkilemiştir. Ebû Saîd es-Sîrâfî, Mettâ b. Yûnus’la yaptığı meşhur nahiv-mantık tartışmasında Nâşî el-Ekber’in Aristo mantığına yönelttiği eleştirilere mantıkçılardan kimsenin cevap veremediğini belirtir.
Çok sayıda şiir yazmakla şöhret kazanan Nâşî, İbnü’r-Rûmî ve Buhtürî’nin tabakasından kabul edilir. Şiirlerinin çoğu av hayvanı ve aletleriyle av tasvirlerine (tardiyyât) dairdir. Onun yirmiden fazla av tasviri şiiri Küşâcim’in el-Meśâyid ve’l-meŧârid adlı kitabının temel kaynaklarındandır. Şarap ve eğlence meclisi tasvirine dair şiirlerinin yanı sıra gazel, yergi ve övgü türünde de çeşitli şiirler yazmıştır. Hz. Peygamber Hakkında uzun bir methiyesi bulunmaktadır. Hamdânîler’den Ebü’l-Meâlî Sa‘düddevle için de bir methiye yazmıştır (Ebû İshak el-Husrî, II, 973). Ayrıca Mu‘tezile’nin görüşlerini savunduğu ve şiir tenkidini ele aldığı didaktik manzumeleri de çoktur.
Eserleri. 1. Dîvân. İbnü’n-Nedîm’in, Nâşî’ye ait şiirlerin elli varak tutarında olduğunu kaydetmesi çok şiiri bulunduğuna dair rivayetlerle çelişmektedir. Ebû Amr Osman b. Abdullah et-Tarsûsî’nin derlediği divanı günümüze ulaşmamıştır. Son zamanlarda Müzhir es-Sûdânî çeşitli kaynaklardan topladığı şiirlerini biyografisiyle birlikte neşretmiş (“en-Nâşîǿ el-Ekber: Ĥayâtühû ve şiǾruhû”, Mecelletü Külliyyeti’t-terbiye, I/1 [Basra 1979], s. 73-164), Hilâl Nâcî de kaynaklardan derlediği şiirlerini şairin hayatı, eserleri ve görüşlerini ele aldığı geniş bir girişle el-Mevrid’de yayımlamıştır (bk. bibl.). 2. Kitâbü Uśûli’n-niĥal (Kitâb fîhi uśûlü’n-niĥal elletî iħtelefe fîhâ ehlü’ś-śalât). Mezheplere dair olan eserin Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde mevcut yazma nüshası (Haraççıoğlu, nr. 1309, vr. 1b-51b) Ramazan Şeşen tarafından bir makalede tanıtılmış (“Türkiye Kütüphanelerinde Bulunan Bâzı Mühim Yazmalar”, TD, sy. 23 [1969], s. 83-86) ve Joseph van Ess tarafından neşredilmiştir (Wiesbaden 1971). 3. Mesâǿilü’l-imâme. Muhtemelen Nâşî’nin Uśûlü’n-niĥal adlı kitabının imâmet bahsini içeren bu eseri, Joseph van Ess Arapça metni ve Almanca tercümesiyle birlikte Mesâǿilü’l-imâme ve muķteŧafât mine’l-Kitâbi’l-Evsaŧ fi’l-maķālât adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1971). 4. el-Kitâbü’l-Evsaŧ fi’l-maķālât. Dinler ve mezheplerle ilgili bu eserin yegâne nüshası Kahire’deki Kıptî metropolitliğinde bulunmaktadır (nr. 370). Kitap, XIII. yüzyılda yaşamış Ebü’l-Fezâil Safî İbnü’l-Assâl adlı bir Kıptî hıristiyan tarafından şerhedilip otuz varakı istinsah edilmiştir. Eserden seçmeler, yukarıda zikredilen kitap içerisinde Joseph van Ess tarafından Almanca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir. 5. Ķaśîde fî medĥi’n-nebî ve nesebihî (nşr. Yûsuf Hüseyin Bekkâr, MMLAÜr., II/3-4 [1979], s. 76 vd.). 6. Risâle fî tafżîli’s-sûd Ǿale’l-bîđ (Tafżîli’s-sûdân Ǿale’l-bîđân). Siyah ve beyaz insanların erdem ve kusurlarının karşılıklı muhâvere ve münazara şeklindeki konuşmalarla ele alındığı bir manzumedir. 7. Müfâħare beyne’ź-źeheb ve’z-zücâc (son iki eserin yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 128). 8. Kitâbü Naķdi’ş-şiǾr (Tafżîlü’ş-şiǾr, Kitâb fi’ş-şiǾr). Şiir tenkidine dair ilk müstakil eser olup günümüze ulaşmamıştır. Tevhîdî, Husrî, İbn Reşîķ el-Kayrevânî (bk. bibl.) ve Kazzâz el-Kayrevânî (Mâ yecûzü li’ş-şâǾir fi’ż-żarûre, nşr. Müncî el-Kâ‘bî, Tunus 1971, s. 37-39) eserden bazı aktarımlara yer vermiştir. Ali İbrâhim Ebû Zeyd, Binâǿü’l-ķaśîde fî şiǾri’n-Nâşîǿ el-Ekber adıyla bir eser yazmıştır (Kahire 1994). Hilâl Nâcî, Nâşî el-Ekber’in derlemiş olduğu şiirlerine el-Müstedrek Ǿalâ ŚunnâǾi’d-devâvîn isimli kitabında ilâveler yapmıştır (Bağdad 1991, I, 314-316). Ebû Bekir er-Râzî er-Red Ǿale’n-Nâşîǿ ismiyle bir eser kaleme almıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Nâşî el-Ekber, Mesâǿilü’l-imâme (nşr. J. van Ess), Beyrut 1971, neşredenin girişi, s. 1-18; a.mlf., Dîvânü’n-Nâşiǿ el-Ekber (nşr. Hilâl Nâcî, el-Mevrid içinde), XI/1, Bağdad 1982, s. 89-104; XI/2 (1982), s. 61-69; XI/3 (1982), s. 43-74; XI/4 (1982), s. 27-54; XII/1 (1983), s. 57-58; İbnü’l-Mu‘tez, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1375/1956, s. 417-418; Eş‘arî, Maķālât (Ritter), I, 184-185; II, 500-501; Küşâcim, el-Meśâyid ve’l-meŧârid (nşr. M. Es‘ad Tales), Bağdad 1954, s. 67-69, 74, 80, 85, 92, 102, 148, 152, 155, 180, 225, 252, 253; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 217; Ebû Hilâl el-Askerî, Dîvânü’l-meǾânî, Kahire 1952, I, 235, 254, 312, 334; II, 228; Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-Beśâǿir ve’ź-źeħâǿir (nşr. Vedâd el-Kādî), Beyrut 1408/1988, II, 115; V, 109-110, 209-210, 212, 215, 218; IX, 11, 14, 25-26, 66; Ebû İshak el-Husrî, Zehrü’l-âdâb (nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî), Kahire 1389/1969, I, 195, 312, 322-323, 455, 456; II, 595, 609-610, 630-632, 740, 853, 973; İbn Reşîķ el-Kayrevânî, el-ǾUmde (nşr. Muhammed Karkazân), Beyrut 1408/1988, I, 83, 367; II, 748, 751; Hatîb, Târîħu Baġdâd, X, 92-93; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, II,
128-129; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 91-93; Safedî, el-Vâfî, XVII, 522-525; İbnü’l-Murtazâ, Ŧabaķātü’l-MuǾtezile, s. 92-93; Brockelmann, GAL, I, 128; Suppl., I, 188; Sezgin, GAS, II, 564-566; Cihad Tunç, “en-Nâşi’ el-Ekber, Ebu’l-Abbâs ‘Abdullâh b. Şirşir el-Enbârî, Mesâ’ilu’l-imâme ve Muktetafât mine’l-Kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât, tahkîk: Josef Van Ess, Beyrut 1971”, AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, II, Ankara 1975, s. 199-204; M. Zağlûl Sellâm, “Ebü’l-ǾAbbâs en-Nâşiǿ el-Ekber ve kitâbühû fi’ş-şiǾr”, CâmiǾatü’r-Riyâđ Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, V (1977-78), s. 173-197.
Süleyman Tülücü