NASR el-HÛRÎNÎ
(نصر الهوريني)
Ebü’l-Vefâ Nasr b. Nasr Yûnus el-Vefâî el-Hûrînî el-Ahmedî el-Ezherî (ö. 1291/1874)
Arap dili ve edebiyatı âlimi, nâşir.
Ezher’de öğrenim gördükten sonra Kavalalı Mehmed Ali Paşa zamanında Fransa’ya gönderilen öğrenciler arasında yer aldı. 1844 yılında giden ve Nasr el-Hûrînî’nin başkanlık ettiği bu grubun içinde Mehmed Ali Paşa’nın oğullarından Abdülhamid ve Hüseyin, torunlarından Ahmed ve daha sonra Mısır hidivi olan İsmâil de bulunuyordu. Hûrînî, Kahire’ye dönünce Mısır’ın ilk millî matbaası olan Emîriyye (Bulak) Matbaası’nda tashih müdürü olarak göreve başladı. İbn Haldûn’un Muķaddime’si başta olmak üzere çok sayıda kitabın tashih ve tahkikini yaparak yayımladı. Kendisiyle birlikte Ezher âlimlerinden Muhammed Abdurrahman Kutta‘ el-Adevî, Muhammed el-Hüseynî ve Tâhâ Mahmûd gibi şahsiyetlerin yardımıyla neşredilen bu eserlerin dikkatli ve güvenilir şekilde hazırlandığı kabul edilmektedir. Hûrînî Kahire’de vefat etti. Onun yaşadığı dönem, İslâm dünyasının sömürgecilik hareketleriyle karşı karşıya kaldığı bir devirdi. Hûrînî, işgal şartları altında müslümanların kendi kültürleriyle bağlantılarını koruyabilmelerinin en önemli şartının dil ve edebiyat olduğunu farketmiş, telif eserlerinin yanı sıra klasik eserleri yeni nesillere kazandırma yönünde çalışmalar gerçekleştirmiştir. Ayrıca kendisi Arapça’nın bozulmasına karşı çıkan önde gelen dil bilimcilerden biridir.
Eserleri. A) Telifleri. Nasr el-Hûrînî çeşitli konularda kitaplar yazmış, ancak bunların çoğu yayımlanmamıştır. Başlıca eserleri şunlardır: el-MeŧâliǾu’n-Naśriyye li’l-meŧâbiǾi’l-Mıśriyye fi’l-uśûli’l-ħaŧŧıyye (Bulak 1275, 1302, 1304; ĶavâǾidü’l-imlâ el-müsemmâ el-MeŧâliǾu’n-Naśriyye li’l-meŧâbiǾi’l-Mıśriyye fi’l-uśûli’l-ħaŧŧıyye adıyla, Beyrut 2001); Şerĥu dîbâceti’l-Ķāmûs (Beyrut 1424/2003; el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ’in baş tarafına yazılan bu yazıda Fîrûzâbâdî’nin hayatı ve eserde kullanılan metot Hakkında bilgi verilmektedir); Serĥu’l-Ǿayneyn fî şerĥi ǾUneyn (dil ve edebiyata dair bir eserdir); Ĥâşiye Ǿalâ besmeleti’l-aĥrâz fî envâǾi’l-mecâz; Taķyîdât Ǿalâ risâleti’l-Yûsî fi’l-mecâz; et-Taĥrîrâtü’n-Naśriyye Ǿalâ şerĥi’r-Risâleti’z-Zeydûniyye (İbn Nübâte el-Mısrî’nin İbn Zeydûn’un risâlesi üzerine yazdığı şerhe düşülmüş notları ihtiva etmektedir); Tercemetü İbn Ħallikân; Kitâbü Tesliyeti’l-muśâb Ǿinde firâķi’l-aĥbâb; Tefsîru sûreti’l-Mülk; et-Tavaśśul li-ĥalli meşâkili’t-tevessül; el-Müǿtelif ve’l-muħtelif (hadis râvilerinin isimleri Hakkında bir risâledir; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Mustalah, nr. 290; Tal‘at, nr. 212).
B) Neşirleri. 1. İbn Haldûn, Muķaddime (Bulak 1274). Bu neşir eserin sonraki baskılarına temel teşkil etmiştir; daha sonra basılan Kitâbü’l-Ǿİber’in ilk cildi bu neşri de ihtiva etmektedir. 2. Fîrûzâbâdî, el-Ķāmûsü’l-muĥîŧ (Bulak 1272, 1289, 1301-1303). Hûrînî bu esere bazı notlar ve dil bilimiyle ilgili “Müveşşe’l-ĥavâşî bi-ŧırâz Naśr el-Hûrînî” başlıklı bir bölüm ilâve etmiştir. Mustafa İnânî bu neşri gözden geçirerek tekrar yayımlamıştır (Kahire 1344). 3. İbn Hânî, Dîvân (Kahire 1274). 4. Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Şerĥu’z-Zürķānî (I-IV, Kahire 1279-1280). Zürkānî’nin İmam Mâlik’in el-Muvaŧŧaǿına yazdığı şerhin tahkikli neşridir. 5. Celâleddin es-Süyûtî, el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân (Kahire 1279). 6. Celâleddin es-Süyûtî, el-Müzhir fî Ǿulûmi’l-luġa ve en-vâǾihâ ([Bulak], 1282). 7. İbn Şâkir el-Kütübî, Fevâtü’l-vefeyât (I-II, Bulak 1283; Ebü’l-Vefâ el-Hûrînî ve Zeynüddin es-Sayyâd el-Mürsıfî ile birlikte). 8. Ebû Dâvûd, Śaĥîĥu süneni’l-Muśŧafâ (baskı yeri yok, 1280 [el-Matbaatü’l-Kastaliyye]). 9. Ebû Zeyd Abdurrahman b. Abdülazîz et-Tâdilî, el-Vişâĥ ve teŝķīfü’r-rimâĥ fî reddi tevhîmi’l-vecdi li’ś-Śıĥâĥ (Bulak 1281). 10. Muhibbüddin Efendi, Tenzîlü’l-âyât Ǿale’ş-şevâhid mine’l-ebyât: Şerĥu şevâhidi’l-Keşşâf (Bulak 1281). 11. Yâfiî, Muħtaśaru Ravżi’r-reyâĥîn fî menâķıbi’ś-śâliĥîn (baskı yeri yok, 1281[el-Matbaatü’l-Kastaliyye]). 12. Şehâbeddin el-Hafâcî, Şifâǿü’l-ġalîl fîmâ fî kelâmi’l-ǾArab mine’d-daħîl (Kahire 1282). 13. Râgıb Paşa, Sefînetü’r-Râġıb ve defînetü’ŧ-ŧâlib (Bulak 1282). 14. İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, Tâcü’l-luġa ve śıĥâĥu’l-ǾArabiyye (Bulak 1282). Nâşirin kaleme aldığı “el-Fevâǿidü’n-nâfiǾa fi’l-luġati Ǿumûmen ve fi’ś-Śıĥâĥi ħuśûśan” başlıklı bir bölümü de içermektedir. 15. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, Kitâbü’l-Eġānî (I-XX, Bulak 1284-1285). 16. Demîrî, Ĥayâtü’l-ĥayevân (I-II, Kahire 1275). 17. İbn Hicce, Ħizânetü’l-edeb (Bulak 1273). 18. Nevâcî, Ĥalbetü’l-kümeyt (Bulak 1276). Hûrînî ayrıca MecmûǾ min mühimmâti’l-mütûn başlıklı derleme bir eserin neşrini de gerçekleştirmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Haldûn, The Muqaddimah (trc. F. Rosenthal), London 1958, tercüme edenin girişi, I, s. I-CXV; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Kahire 1982, II, 85; Serkîs, MuǾcem, II, 1904-1905; Brockelmann, GAL, II, 489 vd.; Suppl., II, 726; Abdurrahman er-Râfiî, ǾAśru Muĥammed ǾAli, Kahire 1366/1947, s. 375-376; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 492; Ziriklî, el-AǾlâm, VIII, 351; Corcî Zeydân, Târîħu âdâbi’l-luġati’l-ǾArabiyye, Kahire 1937, IV, 225; Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Medħal ilâ târîħi neşri’t-türâŝi’l-ǾArabî, Kahire 1405/1984, s. 38, 55.
Hilal Görgün