NESEVÎ, Ali b. Ahmed
(علي بن أحمد النسوي)
Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed en-Nesevî (ö. 493/1100’den sonra)
Matematikçi ve astronomi âlimi.
Horasan’ın Nesâ şehrinden olup 472’de (1079) yazdığı Bâznâme adlı eserinin mukaddimesinde verdiği bilgiye göre 393 (1003) yılında doğmuştur. Bazı klasik ve çağdaş kaynaklarda matematikçi-astronom Kûşyâr b. Lebbân ve Ebû Ma‘şer el-Belhî’nin öğrencisi olduğu kaydedilirse de Belhî’nin ölüm tarihi (272/886) dikkate alındığında ona öğrencilik yapmasının mümkün olmadığı anlaşılır. Nâsır-ı Hüsrev Sefernâme’sinde 437’de (1045) Simnân’da Nesevî ile göRüştüğünü ve derslerine girdiğini, onun geometri, matematik ve tıp okuttuğunu, zaman zaman, “İbn Sînâ’dan böyle duydum, böyle öğrendim” dediğini ve kendini onun öğrencisi saydığını söyler. Öte yandan Nesevî’nin et-Tecrîd adlı eserinin 551 (1156) veya 557 (1162) istinsah tarihli bir nüshasının sonundaki bizzat kendisinden alınan bilgilerden İbn Sînâ’nın onun evine geldiği ve el-Ķānûn fi’ŧ-ŧıbb’ın bir kısmını orada yazdığı öğrenilmektedir. Büyük bir kütüphane ve ilim yuvası olan bu eve uğrayan ünlülerden biri de Bîrûnî idi; Nesevî onu kısa boylu ve “en sağlam bilgiye sahip âlim” (mutkın) diye nitelemektedir. Kendi verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre Nesevî, Büveyhî Hükümdarı Mecdüddevle devrinde (997-1029) Rey ve İsfahan’da bulundu. Rey’in 1029’da Gazneli Mahmud tarafından ele geçirilmesi üzerine Sultan Mahmud ve II. Mesud dönemlerinde uzun süre Gazne’de yaşadı. Gazneliler’in yıkılışından sonra İsfahan’da Selçuklu hükümdarlarının hizmetine girdi, özellikle Tuğrul Bey’in yakınında bulundu. Nesevî’nin, gerek Bâznâme’yi 472’de (1079) yazmasına gerek bu tarihten sonra ve Ali b. Zeyd el-Beyhakī’nin, 100 yıldan fazla yaşadığını belirtmesine bakarak en erken 493’te (1100) öldüğü söylenebilir.
Nesevî, matematik tarihinde hisâb-i Hindî’ye dayalı ondalık kavramını iyi bilen matematikçilerin başında gelir. Öncelikle hisâb-i zihnînin birim kesir anlayışına hisâb-i Hindî tekniklerini uygular. Öte yandan hisâb-i sittînîyi Hint sayılarına göre kurar ve onu bu tabanla yapılan temel aritmetik işlemlerine tatbik eder. Onun derin bilgisi en güzel biçimde ondalık kesir kavramına ulaştığı şu formülde ortaya çıkmaktadır: sn=Knk²/k ve n³/²=(nk²)³/²/k³ (k, 10’un kuvvetleri olarak alınır; eğer k 10 veya 100 olarak alınırsa kök bir veya iki ondalık basamağa kadar daha doğru tesbit edilebilir). Ancak Nesevî’nin Kûşyâr gibi, hem pozitif tam hem rasyonel sayılardaki çıkarma işlemlerinde “ödünç alma” kavramını gerçek mânasıyla anlamada başarısız kaldığı görülür. Aynı şekilde bir sayının yaklaşık küpkökünün tesbitinde Kûşyâr’ı izleyerek o dönemde İslâm matematiğinde kullanılan formüle göre daha eski olan bir formülü tercih etmiştir. Küpkök hesabında da yine Kûşyâr gibi günümüzdeki Ruffini-Horner yöntemine benzer bir yöntem uygular.
Eserleri. A) Geometri. 1. et-Tecrîd fî uśûli’l-hendese. Mukaddimede beşerî bilginin nihaî amacının ilâhî bilgiye ulaşmak olduğunu belirten müellif, Batlamyus’un el-Mecisŧî’sinde görüldüğü gibi matematiksel
yöntemin astronomide kullandığı geometrik ispat tarzının mutlaka bilinmesi gerektiğini, bu sebeple eserini hem Öklid’in Elementler’ine giriş mahiyetinde, hem de Batlamyus’un el-Mecisŧî’sini anlayabilmek için gereken asgari geometri bilgisini verebilecek şekilde hazırladığını belirtir. Kitap, esas itibariyle Öklid’in Elementler’inin düzlem geometriyle geometrik cebri ele alan I-VI. ve uzay geometri konusundaki XI. kitabının yeniden inşasından ibarettir. Ahmed Selîm Saîdân eserin kısmî neşrini yapmıştır (Hendesetü Öķlîdis fî eydin ǾArabiyye, Amman 1991). 2. Şerĥu Kitâbi’l-Meǿħûźât li-Arşimîdis. Archimedes’in Sâbit b. Kurre tarafından el-Meǿħûźât adıyla Arapça’ya tercüme edilen eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3414; Ayasofya, nr. 2760). Kitabı daha sonra Nasîrüddîn-i Tûsî, Nesevî’nin şerhinden faydalanarak tahrir etmiş ve bu tahrir Latince’ye, Latince’sinden de Rusça’ya çevrilmiştir (Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 141). 3. Kitâbü’l-İşbâǾ fî şerĥi’l-şekli’l-ķaŧŧâǾ. Sâbit b. Kurre tarafından Arapça’ya çevrilen ve daha sonra Nasîrüddîn-i Tûsî tarafından tahrir edilen birleşik oranlar teoremiyle Menelaus’un küresel trigonometriyle ilgili teoremi üzerinedir (TSMK, Hazine, nr. 455/2). Nesevî önsözde başta Batlamyus olmak üzere Neyrîzî, Fârâbî, Sâbit b. Kurre, Hâzin ve İbn Sînâ’yı matematiğin öncüleri diye sayar. Wiedemann bu önsözü Almanca’ya çevirmiş (Studien zur Astronomie der Araber, Erlangen 1926, s. 80-85), kitap üzerinde de H. Bürger - Karl Kohl çalışmıştır (Geschichte des Transversalensatze, Erlangen 1924, s. 53-55). 4. Kitâbü’l-Belâġ fî şerĥi Kitâbi Öķlîdis. Adına Kitâbü’t-Tecrîd fî şerĥi Kitâbi Öķlîdis’in sonunda rastlanmaktadır. 5. Maķāle fî Ǿameli’d-dâǿire nisbetühâ ilâ dâǿire mefrûđa ke-nisbeti mefrûda. Nasîrüddîn-i Tûsî, Meǿħûźât Arşimîdis adlı eserinde bundan söz etmektedir (Sezgin, V, 348).
B) Astronomi. 1. Zîcü’l-fâħir. Beyhakī’nin Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (s. 116) ve CevâmiǾu aĥkâmi’n-nücûm’da adını verdiği eserin bir parçası, Nesevî’nin öğrencisi Hakîm Şah Merdân İbn Ebü’l-Hayr er-Râzî tarafından Ravżâtü’l-müneccimîn adlı kitabında Farsça’ya çevrilmiştir. 2. Kitâbü’l-LâmiǾ fî emŝileti’z-Zîci’l-câmiǾ. Kûşyâr’ın ez-Zîcü’l-câmiǾi üzerine yapılmış bir çalışmadır (Keşfü’ž-žunûn, II, 970). 3. Risâle fî maǾrifeti’t-taķvîm ve’l-usŧurlâb (Columbia University, MS, Or., nr. 45/7). 4. CâmiǾu’l-ķavânîn li-Ǿilmi’l-heyǿe. İsfahan’da yazılıp Selçuklu Veziri Kündürî’ye sunulan eserin Nesevî’ye aidiyeti tartışmalıdır. Bazıları bunu Sâlâr’a, bazıları Ömer Hayyâm’a nisbet eder. Kitabın üçüncü bölümü Khayretdinova tarafından Rusça’ya tercüme edilmiş ve değerlendirilmiştir (Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 617). 5. Kitâbü Murtażavî (İħtiśâru Kitâbi Śuveri’l-kevâkib). Bağdat’ta Şiî lideri Ebû Tâhir Mutahhar b. Ali Murtaza’ya sunulan eser, Ebü’l-Hasan Abdurrahman b. Ömer es-Sûfî’nin aynı adlı kitabının ihtisarı olup adına Şah Merdân İbn Ebü’l-Hayr er-Râzî’nin Ravżâtü’l-müneccimîn’inde rastlanmaktadır.
C) Matematik. 1. el-MuķniǾ fi’l-ĥisâbi’l-Hindî. V. (XI.) yüzyılda Doğu İslâm dünyasında kullanılan hisâb-i Hindî’nin seviyesini en iyi temsil eden eser mukaddimede verilen bilgilere göre Büveyhî Hükümdarı Mecdüddevle’nin muhasebe divanı için Farsça kaleme alınmış, Şerefülmülk’ün veziri Celâlüddevle’nin isteği üzerine yeniden Arapça olarak yazılmıştır; zamanımıza ulaşan nüsha Arapça’sıdır. Nesevî mukaddimede hem kitabı yazmasının gerekçelerini anlatır hem de kendinden önceki Ya‘kūb b. İshak el-Kindî, Ebü’l-Kāsım Ali b. Ahmed Müctebâ el-Antâkî, Ali b. Ebü’n-Nasr, Ebü’n-Nasr Gülvazî, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî ve Kûşyâr gibi matematikçilerin eserlerinin eleştirel bir değerlendirmesini yapar. Dört bölümden oluşan eserin birinci bölümü pozitif tam sayılar, ikinci bölümü pozitif rasyonel sayılar, üçüncü bölümü pozitif tam ve rasyonel sayılardan oluşan sayılar, dördüncü bölümü altmış tabanlı sayılar üzerinedir. Nesevî her ne kadar Kûşyâr’ın kitabını eleştirmişse de çalışması onunkine benzer, ayrıca yaptığı eleştirilerin de doğru olmadığı görülür. Tıpkıbasımını Kurbânî’nın yaptığı kitabı M. Medovoy Rusça’ya tercüme etmiş, 1863’te Franz Woepcke Leiden Universiteitsbibliothek’teki nüshasını (MS, nr. 1021) esas alarak mukaddimesini ve içindekileri Fransızca’ya çevirmiş, kısmî Almanca çevirisini Suter ve Luckey gerçekleştirmiş (Sezgin, V, 347), ayrıca Woepcke, Suter, Luckey, Saîdân, Kurbânî eser Hakkında çalışmalar yapmıştır (Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Nesevî-nâmeh, s. 48). 2. Risâle fî istiħrâci’đ-đamîr. Beyhakī’nin CevâmiǾu aĥkâmi’n-nücûm’unda zikredilir (Sezgin, VII, 182).
D) Diğer eserleri. 1. Kitâbü’t-Tesviye. Yakın zamanlarda ele geçmiş olup nazarî tıp konusunda ve Câlînûs (Galen) çizgisinde hacimli bir çalışmadır (Rabat Üniversitesi Ktp., nr. 428). Eserde mizaç, hılt nazariyesi, organlar, unsurlar ve güçler gibi eski tıbbın üzerine kurulduğu temel kavramlar incelenir; daha sonra ilâç, kan, nabız, idrar gibi konular ele alınır. Kitap el-Ķānûn fi’ŧ-ŧıb ile ciddi benzerlikler göstermekle birlikte yer yer farklılıklar da arzeder; tertip ve tanzim bakımından ise el-Ķānûn öncesinde kaleme alınanlara göre ileri bir seviyededir. Eserin bir kısmı ayrıca Maķāle fî eyyâmi’l-buhrân mine’n-Neseviyye adıyla günümüze ulaşmıştır (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3622/2). 2. Bâznâme. Tahran Kitâbhâne-i Millî’de bir mecmua içerisinde (nr. 492/18) yer almaktadır. Eserin mukaddimesinde Nesevî altmış yıl bu işle uğraştığını, avcılık kitaplarını okuduğunu, hizmetinde bulunduğu sultanların saray kütüphanelerinden ve uygulamalarından faydalandığını söyler. Değişik milletlerin kuşçuluk tekniklerinin incelendiği kitabı özellikle Parsî, Pehlevî, Sâsânî, Sâmânî, Soğdî, Rûmî, Hindî, Türkî ve Arabî kitaplardaki bilgilerden derlediğini belirtir. Eser çeşitli milletlerin bu konudaki birikimlerini vermesi bakımından önemlidir (nşr. Ali Garavî, Tahran 1354 hş.). 3. Risâle fi’l-medħal ilâ Ǿilmi’l-manŧıķ. 4. Silâĥnâme-i ǾAlâǿî. Nesevî, Bâznâme’de verdiği bilgiye göre bu eseri Kâkûyîler hânedanının kurucusu Ebû Ca‘fer Alâüddevle Muhammed b. Rüstem’in isteği üzerine onun kütüphanesinden faydalanarak telif etmiştir. Müellif çalışmasında silâh yaralarını iyileştiren bir ilâç keşfettiğini söyler ve bu ilâcın hazırlanışını anlatır (Gulâm Hüseyin Sıddîkī, VI/1 [1337 hş./1958], s. 21).
BİBLİYOGRAFYA:
Ali b. Zeyd el-Beyhakī, Târîħu ĥükemâǿi’l-İslâm (nşr. M. Kürd Ali), Dımaşk 1946, s. 116-117; Keşfü’ž-žunûn, II, 970; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329, II, 268-272; Suter, Die Mathematiker, s. 96-97; a.mlf., “Über das Rechenbuch des Ali ben Ahmed el-Nasawī”, Bibliotheca Mathematica, VII, Leipzig 1906-1907, s. 113-119; Brockelmann, GAL, I, 674; Suppl., I, 384, 390; Sezgin, GAS, III, 311; V, 345-348, 404; VI, 245-246; VII, 182, 410-411; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Nesevî-nâmeh: Taĥķīķ der Âŝâr-i Riyâżî-i ǾAlî İbn Aĥmed Nesevî, Tahran 1351 hş.; a.mlf., Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 477-484; A. S. Saidan, “al-Nasawī, Abu’l-Ĥasan ǾAlī Ibn Aĥmad”, DSB, IX, 314-316; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th.-19th.c), Istanbul 2003, s. 140-141, 617; Martin Levey - Safvet Suryal, “Üsüsü’ŧ-ŧıb fi’l-ķarni’l-ĥâdî Ǿaşer”, el-Meşriķ, LXIII/2, Beyrut 1969, s. 141-156; Martin Levey, “Theory of Medicine in the 11th. Century in the Book of Adjusment of al-Nasawī”, Studies in Islam, VII/4, New Delhi 1970, s. 189-204; Gulâm Hüseyin Sıddîkī, “Ĥakîm Nesevî”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, VI/1, Tahran 1337 hş./1958, s. 12-28.
İhsan Fazlıoğlu