NEVÂCÎ

(النواجي)

Şemsüddîn Muhammed b. Hasen b. Alî b. Osmân en-Nevâcî el-Kāhirî (ö. 859/1455)

Antolojileriyle tanınan Mısırlı âlim ve şair.

Muhtemelen 788 (1386) yılında, Nil deltasındaki Mahalletülkübrâ şehrine bağlı Garbiye kasabasının Nevâc köyünde doğdu. Şemseddin Muhammed b. Ali ez-Zerâtînî ve İbnü’l-Cezerî’den kıraat dersleri aldı. Burhâneddin el-Beycûrî ve Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî’den fıkıh, İzzeddin İbn Cemâa, Sıbt İbn Hişâm, İbnü’d-Demâmînî ve Bisâtî’den nahiv ve aklî ilimler tahsil etti. İbn Hacer el-Askalânî, Zeynüddin el-Irâkī gibi âlimlerden hadis okudu. Hocaları arasında Ĥayâtü’l-ĥayevân sahibi Demîrî de yer alır. Sonraları aleyhinde el-Ĥücce fî seriķāti İbn Ĥicce adıyla bir eser yazdığı İbn Hicce el-Hamevî de onun dostlarındandı. Nevâcî, Kahire’nin Hüseyniyye ve Cemâliyye medereselerinde hadis müderrisliği yaptı. İbn Tağrîberdî, Şemseddin es-Sehâvî gibi birçok âlim kendisinden istifade etti. Sûfî çevreleriyle yakın ilişkisi bulunan Nevâcî, başta Dimyat ve İskenderiye olmak üzere Mısır’ın bazı şehirlerine seyahatler yaptı, Mahalletülkübrâ şehrine sık sık gidip geldi. İlki 820 (1417), ikincisi 833 (1430) yılında olmak üzere iki defa hacca gitti. Kaynakların çoğuna göre 859’da (1455) Kahire’de vefat etti.

Gerileme devri edebiyatının önde gelen temsilcilerinden kabul edilen Nevâcî geleneğe uyarak meşhur kitaplar üzerine şerh ve hâşiyeler yazmış, belâgat ve şiir sanatı hakkında muhtelif eserler telif etmiştir. Aynı zamanda “şâirü’l-vakt” unvanıyla nitelenen Nevâcî uzun soluklu kasideleri sayesinde yüksek memurlar sınıfına dahil olmuş ve sanat hâmileri tarafından ödüllendirilmiştir. Kendisine iyilikte bulunanların zevkine uyarak o devrin yüksek tabakasınca revaçta olan konularla ilgili birçok şiir mecmuası meydana getirmiştir. Ancak bu şiirlerin bir kısmı kaba aşk şiirleri çerçevesine giriyordu. Bunların en tanınmışı Ĥalbetü’l-kümeyt adlı antolojisidir. Nevâcî, hatta da dikkatleri üzerine çekmiş ve özellikle “mensûb” adı verilen yazı çeşidinde şöhret kazanmış, kendi el yazısı ile yazdığı eserlerinin birkaçı zamanımıza ulaşmıştır.

Eserleri. 1. Ĥalbetü’l-kümeyt fi’l-edeb ve’n-nevâdiri’l-müteǾalliķa bi’l-ħamriyyât. Nevâcî’nin en meşhur eseri olup şarap ve şarap meclisleriyle içki âlemlerinde mûsikinin yeri vb. konularda yazılmış şiirleri ve anekdotları içeren bir antolojidir. Önceleri el-Ĥubûr ve’s-sürûr fî vaśfi’l-ħumûr adını taşıyan eser yirmi beş bölümle şarap aleyhindeki bir hâtimeden ibarettir. Kitap şiddetli hücumlara uğramasına rağmen büyük rağbet görmüş ve önemli etkiler yapmıştır. İlk defa M. Abdurrahman Kutta el-Adevî ve Nasr el-Hûrînî’nin tashihiyle yayımlanan (Bulak 1276/ 1859) eserin baskıları sonraki yıllarda da sürmüştür (Beyrut 1873; Kahire 1299/1881; nşr. Abdülkādir Allâm, Kahire 1357/1938; Kahire 1998). 2. Muķaddime fî śınâǾati’n-nažm ve’n-neŝr (nşr. Muhammed b. Abdülkerîm, Beyrut 1971). 3. ǾUķūdü’l-leǿâl fi’l-müveşşeĥât ve’l-ezcâl (nşr. Abdüllatîf eş-Şihâbî, Bağdad 1982; nşr. Ahmed Muhammed Atâ, Kahire 1420/1999). Eserde Endülüs ve Mağrib müveşşah ve zecelleriyle bunlara Doğu şairlerinin yazdığı bazı nazîrelere yer verilmiştir. 4. el-Fevâǿidü’l-Ǿilmiyye fî fünûn mine’l-luġāt


(nşr. Ahmed Abdurrahman Hammâd, İskenderiye 1986). Farklı harekelerle değişik şekillerde okunabilen kelimelere dairdir. 5. Kitâbü’ş-Şifâǿ fî bedîǾi’l-iktifâǿ (nşr. Mahmûd Hasan Ebû Nâcî, Beyrut 1403). 6. ed-Dürrü’n-nefîs fîmâ zâde Ǿalâ Cinâni’l-cinâs ve Ecnâsi’t-tecnîs (nşr. Hamza Demirdaş Zağlûl, Kahire 1987). Safedî’nin Cinânü’l-cinâs’ı ile Safiyyüddin el-Hillî’nin ed-Dürrü’n-nefîs fî Ecnâsi’t-tecnîs’ine tetimme niteliğinde bir eserdir. 7. Śaĥâǿifü’l-ĥasenât fî vaśfi’l-ħâl. Yüzdeki ben tasvirlerine dair Abbâsîler devri şairlerinden seçilmiş şiir ve anekdotlar antolojisidir (Brockelmann, GAL, II, 70; Suppl., II, 56). 8. Nüzhetü’l-elbâb fî aħbâri źevi’l-elbâb. Cömertler, cimriler, akıllılar, ahmaklar vb.ne dair hikâye ve anekdotlardan ibarettir (Brockelmann, GAL, II, 70). 9. Tuĥfetü’l-edîb. Kafiyelerine göre alfabetik sıralanmış hikmet ve mesel beyitleri antolojisidir (müellif nüshası için bk. a.g.e., II, 70). Eserin muhtasarı olan Zehrü’r-rebîǾ fi’l-meŝeli’l-bedîǾ adlı kitap et-Tuĥfetü’l-behiyye içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1302). 10. Teǿhîlü’l-ġarîb. Müvelled şairlerin şiirlerinden seçilip kafiyelerine göre dizilmiş gazeller antolojisidir (a.g.e., II, 70; Suppl., II, 57). 11. Ravżatü’l-mücâlese ve ġayżatü’l-mücânese. Cinas sanatına dair teorik bilgilerle zengin şiir örneklerini içerir (Brockelmann, GAL, II, 70). 12. el-Ĥücce (el-Meĥacce) fî seriķāti İbn Ĥicce (a.g.e., II, 70; Suppl., II, 57). 13. Dîvânü şiǾr. Eserin, İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Hasan Abdülhâdî tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlandığı kaydedilmektedir (ǾUķūdü’l-leǿâl, neşredenin girişi, s. 11). 14. el-MeŧâliǾu’ş-şemsiyye fi’l-medâǿiĥi’n-nebeviyye (Ķaśîde fî medĥi’n-nebî, Escurial Library, nr. 442).

Nevâcî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ĥâşiye Ǿale’t-Tavżîĥ, Hâşiye Ǿale(Şerhi’ş-Şâfiye li)’l-Cârberdî, el-Ġayŝü’l-münhemir fîmâ yefǾalühü’l-ĥâc ve’l-muǾtemir, Risâle fi’l-elġāz, MerâtiǾu’l-ġızlân, ĦalǾu’l-Ǿiźâr, eś-Śâbûĥ ve’l-ġabûķ, Nüzhetü’l-aħbâr, Şerĥu’l-Ħazreciyye fi’l-Ǿarûż, Risâle teteǾalleķu bi’l-ķavâfî, el-Fevâǿidü’l-Ǿarûżiyye (ǾUķūdü’l-leǿâl [nşr. Ahmed M. Atâ], neşredenin girişi, s. 9-11). Nevâcî, şarkiyatçıların erken dönemden itibaren ilgilendiği edebiyatçılardan olup Barthelemy de Molainville d’Herbelot (XVII. yüzyıl) ve Sir William Jones (XVIII. yüzyıl) tarafından hakkında makaleler yazılmış, XIX. yüzyılda antolojilerinden alınmış parçaların Batı dillerine tercümeleri yapılmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Nevâcî, Muķaddime fî śınâǾati’n-nažm ve’n-neŝr (nşr. Muhammed b. Abdülkerîm), Beyrut 1971, neşredenin girişi; a.mlf., ǾUķūdü’l-leǿâl fi’l-müveşşeĥât ve’l-ezcâl (nşr. Abdüllatîf eş-Şihâbî), Bağdad 1982, neşredenin girişi; a.e. (nşr. Ahmed M. Atâ), Kahire 1420/1999, neşredenin girişi, s. 3-35; a.mlf., eş-Şifâǿ fî bedîǾi’l-iktifâǿ (nşr. Mahmûd Hasan Ebû Nâcî), Beyrut 1403, neşredenin girişi, s. 9-17; a.mlf., el-Fevâǿidü’l-Ǿilmiyye fî fünûn mine’l-luġāt (nşr. Ahmed Abdurrahman Hammâd), İskenderiye 1986, neşredenin girişi; İbn Tağrîberdî, Ĥavâdiŝü’d-dühûr (nşr. W. Popper), Berkeley 1930, II, 365; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, VII, 229-232; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 144-148; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, Kahire 1311, II, 36, 49-50; Brockelmann, GAL, II, 69-70; Suppl., II, 56-57; D. Semah, “el-Müveşşeĥât fî ǾUķūdi’l-leǿâl li’n-Nevâcî”, el-Kermil, sy. 4, Hayfa 1983, s. 69-92; G. J. van Gelder, “A Muslim Encomium on Wine: The Racecourse of the Bay (Halbat al-kumay), by al-Nawāğī (d. 859/1455) as a Post-Classical Arabic Work”, Arabica, XLII (1995), s. 222-234; Hasan el-Bündârî, “Nažariyyetü’l-ibdâǾi’ş-şiǾrî Ǿinde’n-Nevâcî fî kitâbihî Muķaddime fî śınâǾati’n-nažm ve’n-neşr”, CâmiǾatü ǾAyni’ş-şems Ĥavliyyâtü Külliyyeti’l-âdâb, XXIV/3 (1995-96), s. 69-115; I. Kratschkowsky, “Nevâcî”, İA, IX, 217-218.

Süleyman Tülücü