NEVEVÎ, Muhammed b. Ömer

(محمّد بن عمر النووي)

Ebû Abdilmu‘tî Muhammed b. Ömer b. Arabî b. Alî en-Nevevî el-Câvî el-Bentenî (ö. 1316/1898)

Endonezyalı müfessir ve âlim.

1230’da (1815) veya 1231’de (1816) Cava adasının batı kısmında bulunan Bentem (Benten) bölgesinin Tenâre (Tanara) kasabasında doğdu. Babası Tenâre’de başkadılık görevini yürütmekteydi. Kardeşleri Temîm ve Ahmed’le birlikte önce babasından,


daha sonra bölgenin önde gelen âlimi Hacı Sahal’dan ders aldı. Bir süre Batı Cava’daki Purvakarta’ya gidip Hacı Yûsuf’un derslerine katıldı. On beş yaşında hacca gitti ve Mekke’de üç yıl kalarak öğrenim gördü. Dönüşünün ardından yaklaşık 1850’ye kadar ülkesinde bulundu.

1850’de tekrar Mekke’ye giden Nevevî hayatının sonuna kadar burada yaşadı. Onun Mekke’ye yerleşmesinde dinî ilimleri tahsil yanında hacca gelen Cavalılar’a rehberlik etme arzusu da önemli rol oynadı. Endonezya’nın Borneo şehrinden Ahmed Hatîb Sambas, Sonde’nin küçük Sumbava adasından Abdülganî Bima, Mısır’dan Yûsuf Sümbülâvenî ve Ahmed en-Nehrâvî, Mekke müftüsü Ahmed b. Zeynî Dahlân ve Abdülhamîd Dağıstânî gibi âlimlerden ders okudu. Ayrıca öğrenim amacıyla Suriye ve Mısır’a gitti. Öğrenimini tamamladıktan sonra daha ziyade Cavalılar’la ilgilenen Nevevî çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Mekke’de tahsil görüp ülkelerine dönen talebeler vasıtası ile Endonezya’nın İslâmlaşmasında büyük rolü oldu. Bentemli Mardjuki, Jombaklı (Doğu Cavalı) Hasyim Asyari, Kudüslü (Endonezya’da bir yer) Asnavi, Madura veya Tubagus adasından Hali, Bentem civarındaki Karingin’den Muhammed Asnavi, Mahfûz b. Abdullah et-Termesî onun önde gelen talebelerindendir.

Nevevî tasavvufa da ilgi duymuş, daha çok Gazzâlî anlayışını, ahlâk ve kişilik eğitimini esas almış, talebelerine büyük sûfîlerin seçkin metinlerinden örnekler okutmuş, 1870’ten sonra Endonezya’da İslâm’ın yayılışında büyük rolü olan tasavvufî hareketlere karşı orta bir yol takip etmiştir. Batavialı Seyyid Osman gibi tarikatları dışlamamakla birlikte eski hocası ve Kādirî şeyhi Ahmed Hatîb Sambas’a da intisap etmemiş, talebelerinin tarikata girmesine izin vermemiştir. Bunda, Hicaz bölgesinin hâkim anlayışının ve ülkesinin özel şartlarının etkisinin bulunduğu düşünülebilir. Nevevî siyasete mesafeli durmasına rağmen sömürgeci güçlerin ülkesini terketmesini istemiş, onun görüşleri bazı talebelerinin bağımsızlık hareketlerinde aktif rol oynamasında etkili olmuştur. 1898 yılında Mekke’de vefat eden Nevevî’nin ölüm tarihiyle ilgili olarak 1888, 1896, 1897 gibi farklı kayıtlara da rastlanmaktadır.

Eserleri. 1. Merâĥu Lebîd li-keşfi maǾne’l-Ķurǿâni’l-mecîd (I-II, Kahire 1305; nşr. Muhammed Emin ed-Dannâvî, Beyrut 1417/1997). et-Tefsîrü’l-münîr li-meǾâlimi’t-tenzîl adıyla da anılan eser müellifin en önemli çalışması olup genellikle İbn Abbas, Fahreddin er-Râzî, Ebüssuûd Efendi ve Hatîb eş-Şirbînî’nin tefsirlerinden yararlanan müellif, dönemin fikir öncüleri olan Cemâleddîn-i Efgānî ile Muhammed Abduh’un yenilikçi görüşlerinden de etkilenmiştir. Eserde zayıf bilgilere ve İsrâiliyat’a da rastlanmaktadır (M. Ali Ayâzî, s. 639-643; Riddell, s. 195-197). 2. et-Tevşîĥ (Kahire 1305, 1310). Ebû Şücâ‘ el-İsfahânî’nin Şâfiî fıkhına dair et-Taķrîb’inin (el-Muħtaśar) İbn Kāsım el-Gazzî tarafından yapılan Fetĥu’l-ġarîbi’l-mücîb adlı şerhi üzerine şerh tarzında yazılmış olup Ķūtü’l-ĥabîb adıyla da neşredilmiştir (Kahire 1301, 1305, 1310). 3. Fetĥu’l-mücîb (Bulak 1276, 1292; Kahire 1297, 1298, 1306; Mekke 1316). Hatîb eş-Şirbînî’nin Şâfiî fıkhı hakkındaki Menâķıbü’l-ĥacc’ının şerhidir. 4. Süllemü’l-münâcât (Bulak 1297; Kahire 1301, 1307). Abdullah b. Ömer el-Hadramî’nin Sefînetü’ś-śalât’ı üzerine yazılmış bir şerhtir. 5. el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn (Kahire 1300). Ahmed b. Muhammed ez-Zâhid’in telif edip Muhammed b. Osman el-Câvî el-Kārûtî’nin Fetĥu’l-mübîn adıyla 601 beyitte nazmettiği fıkıhla ilgili eserin şerhidir. 6. Kâşifetü’s-secâ (Kahire 1292, 1301, 1302, 1303, 1305; Bulak 1309). Sâlim b. Semîr’in fıkha dair Sefînetü’n-necâ adlı eserinin şerhidir. 7. eŝ-Ŝimârü’l-yâniǾa (Kahire 1299, 1308, 1329; Bulak 1302). Muhammed b. Süleyman Hasebullah’ın fıkıh ilmiyle ilgili er-Riyâżü’l-bedîǾa’sının şerhidir. 8. ŹerîǾatü’l-yaķīn (Kahire 1304; Mekke 1317). Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin akaide dair Ümmü’l-berâhîn adlı eserinin şerhidir. 9. Nûrü’ž-žalâm (Kahire 1303, 1329). Ahmed el-Merzûkī’nin ǾAķīdetü’l-avâmm’ının şerhidir. 10. Tîcânü’d-derârî (Kahire 1301, 1309; Mekke 1329). Bâcûrî’nin Risâle fî Ǿilmi’t-tevĥîd’inin şerhidir. 11. Fetĥu’l-mecîd (Kahire 1298). Hocası Ahmed en-Nehrâvî’nin kelâma dair ed-Dürrü’l-ferîd’inin şerhidir. 12. Merâķi’l-Ǿubûdiyye el-ecvibete’l-Mekkiyye (Kahire 1291, 1298, 1304, 1307, 1308, 1319, 1327; Bulak 1293, 1309). Gazzâlî’nin Bidâyetü’l-hidâye adlı kitabının şerhidir. 13. Selâlimü’l-fużalâǿ (Kahire 1301; Mekke 1315). Zeynüddin b. Ali el-Melîbârî’nin Manžûmetü hidâyeti’l-eźkiyâǿ ilâ ŧarîķı’l-evliyâǿ adlı eserinin şerhidir. 14. Miśbâĥu’ž-žulem (Mekke 1314). Müttakī el-Hindî’nin el-Minhâcü’l-etem fî tebvîbi’l-ĥikem’inin şerhidir. 15. Fetĥu’ś-śamedi’l-Ǿâlim Ǿalâ Mevlidi’ş-şeyħ Aĥmed b. Ķāsım ve yüsemmâ el-Bulûġu’l-fevzî li-beyâni elfâži Mevlidi İbni’l-Cevzî (Bulak 1292), Buġyetü’l-Ǿavâm fî şerĥi Mevlidi seyyidi’l-enâm li’bni’l-Cevzî (Kahire 1345/1927) ve Fetĥu’ś-śamedi’l-Ǿâlim Ǿalâ Mevlidi’ş-şeyħ Aĥmed b. Ķāsım (Mekke 1306) gibi farklı isimlerle de neşredilen eser, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’ye veya Ahmed b. Kāsım el-Harîrî’ye ait olduğu sanılan el-ǾArûs adlı eserin şerhidir. 16. Terġībü’l-müştâķķīn (Bulak 1292). Medâricü’ś-śuǾûd ismiyle de basılan eser (Bulak 1296), Medine Müftüsü Ca‘fer b. Hasan el-Berzencî’nin Mevlidü’n-nebî (Mevlidü’l-Berzencî, el-Ǿİķdü’l-cevher fî mevlidi’n-nebiyyi’l-ezher) adlı kitabı üzerine yazılmış bir şerhtir. 17. ed-Dürerü’l-behiyye (Bulak 1299). Aynı müellifin el-Ħaśâǿiśü’n-nebeviyye’sine dair bir şerhtir. 18. el-İbrîzü’d-dânî fî mevlidi seyyidinâ Muĥammed el-ǾAdnânî (Kahire 1299). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin Mevlidü’n-nebî’sinin muhtasarıdır. 19. Tenķīĥu’l-ķavli’l-ĥaŝîŝ bi-şerĥi Lübâbi’l-ĥadîŝ. Çeşitli konulara dair hadislerin yer aldığı risâle Süyûtî’ye ait kitabın şerhi olup onunla birlikte basılmıştır (Kahire 1374, 1377 [4. bs.], 1380). 20. Keşfü’l-merûŧiyye Ǿan sitâri’l-Âcurrûmiyye (Kahire 1308). Abdüsselâm en-Neberâvî’nin el-Kevâkibü’l-celiyye fî nažmi’l-Âcurrûmiyye adlı manzum eserinin şerhidir. Nevevî kendi eserini Fetĥu Ġāfiri’l-ħaŧıyye Ǿale’l-Kevâkibi’l-celiyye fî nažmi’l-Âcurrûmiyye ismiyle nazmetmiştir (Bulak 1298). 21. el-Fuśûśü’l-yâķūtiyye (Kahire 1299). Abdülmün‘im İvaz el-Circâvî’nin er-Ravżü’l-behiyye fi’l-ebvâbi’t-taśrîfiyye’si üzerine yazılmış bir şerhtir. 22. Lübâbü’l-beyân (Kahire 1301). Hüseyin en-Nevevî el-Mâlikî’nin Arap edebiyatına dair Risâletü’l-istiǾârât’ının şerhidir.

Nevevî’nin diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Ķaŧrü’l-ġayŝ fî şerĥi Mesâǿili Ebi’l-Leyŝ; ĶāmiǾu’t-ŧuġyân, Behcetü’l-vesâǿil bi-şerĥi’l-Mesâǿil, Sülûkü’l-câde Ǿalâ LümǾati’l-müfâde, ǾUķūdü’l-lüceyn fî beyâni ĥuķūķi’z-zevceyn, Mirķātü śuǾûdi’t-taśdîķ fî şerĥi Süllemi’t-tevfîķ (Kahire 1298, 1305, 1306), Minhâcü’r-râġıbîn fi’ś-śafâǿi’l-ünsî ve miǾrâcü’l-vâśılîn ile’l-ĥime’l-ķudsî, Neķāvetü’l-Ǿaķīde (manzum), Nihâyetü’z-zeyn fî irşâdi’l-mübtediǿîn bi-şerĥi Ķurreti’l-Ǿayn (Kahire 1297, 1298, 1299), en-Nehcetü’l-ceyyide li-ĥalli Neķāveti’l-Ǿaķīde (Serkis, II, 1879-1883; Îżâĥu’l-meknûn [bk. bibl.]; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 394).

BİBLİYOGRAFYA:

Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, I, 210, 257, 276, 340, 377, 415; II, 35-38, 58, 59, 168, 203, 204; III, 213, 245, 257, 263, 274; IV, 11, 83, 144; Serkîs, MuǾcem, II, 1879-1883; C. Snouck Hurgronje, Mekka (trc. J. H. Monahan), Leyden 1931,


s. 268-275; Brockelmann, GAL, II, 651-652; Suppl., I, 916; II, 813-814; a.mlf., “al-Nawāvī”, EI² (İng.), VII, 1040-1041; Fihrisü’l-Ħizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, I, 57, 213, 233, 259; III, 307, 308; Îżâĥu’l-meknûn, I, 11, 189, 204, 342, 346, 420, 464, 543, 599; II, 18, 21, 24, 105, 167, 172, 192, 218, 235, 245, 399, 468, 674, 691, 695; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 394; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 209, 210; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 83; C. Guillot, “Nawavi al-Bantani, Muhammad”, Dictionnaire biographique des savants et grandes figures du monde musulman périphérique du XIXe siècle à nos jours (ed. M. Gaborieau v.dğr.), Paris 1992, I, 34; M. Ali Ayâzî, el-Müfessirûn: Ĥayâtühüm ve menhecühüm, Tahran 1414, s. 639-643; P. G. Riddell, Islam and the Malay-Indonesian World, London 2001, s. 193-197; Abdullah Muhammed Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/ 2004, III, 1809, 1997.

Erdoğan Baş