NEYRÎZÎ

(النيريزي)

Ebü’l-Abbâs el-Fazl b. Hâtim en-Neyrîzî (ö. 310/922 [?])

Matematikçi, astronomi âlimi.

Nisbesinden Şîraz yakınındaki Neyrîz kasabasında doğduğu anlaşılmakta, hayatının önemli bir kısmını Abbâsî sarayında astronom-astrolog olarak geçirdiği sanılmaktadır. Öklid ve Batlamyus’un eserleri üzerine yaptığı çalışmalarla daha iyi anlaşılmalarını ve yaygınlaşmalarını sağlamış; beşinci postulat üzerine kendisinden sonraki matematikçilerin dikkate aldığı çalışmalar yapmış; oran-orantı teorisini içeren hendesî aritmetiği geliştirmiş; daha önce Habeş el-Hâsib tarafından kullanılan tanjant fonksiyonunu küresel trigonometriye yerleştirmiş ve küresel sinüs değerini vermiştir. Ondan sonra gelen âlimler daima kendisine atıf yapmışlardır; Batı’da Anaritius diye bilinir.

Eserleri. 1. Şerĥu Kitâbi Öķlîdis fi’l-uśûl. Haccâc b. Yûsuf b. Matar’ın Öklid’in Elementler’inin Arapça tercümesine yazdığı şerh olup en önemli çalışmasıdır. Neyrîzî bu eserinde hem Yunan dönemindeki hem İslâm dünyasındaki çalışmaları, özellikle tanım, postulat, aksiyom, önerme ve teoremler üzerine yapılan pek çok yorumu dikkate almış, ayrıca metni tahkik ederek ve kendi şahsî yorumlarını da katarak geliştirip zenginleştirmiştir. Bu arada matematik hipotezlerini kanıtlamada kullanılan delillerin fonksiyonunu geliştirdiği ve sembol harfleri değiştirdiği görülmektedir. Şerhin diğer bir önemli özelliği de İskenderiyeli Heron ile Simplicus’un kaleme aldıkları, zamanımıza ulaşmayan Elementler’in iki şerhinden çeşitli parçalar ve İshak b. Huneyn ile Sâbit b. Kurre’nin versiyonlarını da içermesidir. Kitabın Arapça metni (I-VI. kitaplar) çeşitli nüshalarından faydalanılarak Ahmed Selîm Saîdân tarafından Hendesetü Öķlîdis fî eydin ǾArabiyye içinde kısmen (Amman 1991) Cremonalı Gerard’ın yaptığı Latince çevirisi ise (I-X. kitaplar) R. O. Besthorn ile J. L. Heiberg (I-II, Copenhagen 1893) ve G. Junge, J. Reader, W. Thomson tarafından (III/2, Copenhagen 1932) yayımlanmıştır. Eserin Simplicus ve Aghanis’in fikirlerini de içeren paralel postulatının ispatıyla ilgili bölümü Fransızca, Almanca ve Rusça’ya tercüme edilmiştir. 2. Risâle fî beyâni’l-müśâdereti’l-meşhûre. Müellifin, Elementler’in Arapça’sına yazdığı şerhteki fikirlerini de göz önünde bulundurarak paralellik sorununa ilişkin kaleme aldığı bağımsız bir eser olup Kurbânî tarafından neşredilmiştir (Riyâżîdânân-ı Îrânî, Tahran 1350 hş./1971, s. 86-87). Üzerinde çeşitli araştırmalar yapılan eser Rusça’ya da çevrilmiştir. 3. Kitâbü Semti’l-ķıble (Bibliothèque Nationale, nr. 2457/17). Kıblenin trigonometrik hesaplarla tayini hakkında Menelaus’un küresel trigonometri teoreminin dört türlü uygulanışına dayanan kesin bir yöntem sunar. Eseri Carl Schoy incelemiştir (“Abhandlung von al-Fađl b. Ĥâtim an-Nairīzī über die Richtung der Qibla”, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Münih 1922, s. 55-68). 4. Kitâbü’l-Berâhîn fî tehyiǿeti’l-âlât tetebeyyenü fîhâ ebǾâdü’l-eşyâǿ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya nr. 4830/15). Kuyuların derinliğini, nehirlerin genişliğini ve dağların yüksekliğini ölçmeye yarayan bir âlet hakkındadır. 5. Tefsîru Kitâbi’l-Mecisŧî. Batlamyus’un el-Mecisŧî’sine yapılmış bir şerhtir (İbnü’l-Kıftî, s. 168). Zamanımıza kadar gelmeyen eseri Bîrûnî pek çok yerde (el-Âŝârü’l-bâķıye, s. 142) ve Nizâmî-i Arûzî Çehâr Maķāle’de zikretmiş ve her iki müellifçe de esere yazılan en iyi şerh sayılmıştır. 6. Kitâbü Zîci’l-kebîr (İbnü’n-Nedîm, s. 561). İbnü’l-Kıftî ve Sâid el-Endelüsî, eserin Sindhind adı verilen Hint astronomi yöntemine göre hazırlandığını belirtmektedir. Onu Sindhind yönteminin takipçilerinden biri olarak anan Bîrûnî de kitaplarının pek çok yerinde kendisinden bahseder ve özellikle el-Ķānûnü’l-MesǾûdî’de güneşin apojesinin hareketiyle ilgili konuda Neyrîzî’nin görüşlerini incelerken eseri Zîcü’l-MuǾtażıdî adıyla anar ki bu durum zîcin halife Mu‘tazıd-Billâh’a sunulduğunu gösterir. Ebü’l-Hasan İbn Yûnus, onun Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim tarafından Halife Me’mûn için hazırlanan ez-Zîcü’l-mümteĥan’daki verileri dikkatsizce kullandığını ileri sürmüş ve çeşitli konularda kendisini eleştirmiştir. Müellifin ayrıca Kitâbü Zîci’ś-śaġīr adlı çalışmasının olduğu kaydediliyorsa da (İbnü’n-Nedîm, s. 561)


hakkında bilgi bulunmamaktadır. 7. Kitâb li’l-Ǿamel bi’l-usŧurlâbi’l-kürevî. Kürevî usturlapla ilgili en iyi çalışmalardan biri kabul edilen eser üzerinde H. Seemann çalışma yapmıştır (“Das kugelförmige Astrolab...”, Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, VIII [Erlangen 1925], s. 32-40). 8. Kitâbü Aĥdâŝi’l-cev. İbnü’l-Kıftî eserin Mu‘tazıd-Billâh için telif edildiğini söylerse de (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 168) Ayasofya nüshasında Mu‘tazıd-Billâh’ın veziri Kasım b. Ubeydullah’a sunulduğu belirtilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832/20). 9. Kitâbü Tefsîri’l-erbaǾa li-Baŧlamyus (İbnü’n-Nedim, s. 561). Bugüne ulaşmayan eser İbnü’l-Heysem ve Bîrûnî tarafından kullanılmış ve Batlamyus’un Tetrabiblos’u üzerine yazılan en iyi şerh kabul edilmiştir. 10. Kitâbü’l-Mevâlîd. Bu eser de Bîrûnî tarafından kullanılmıştır. 11. Maķāle fî ĥavâdiŝi’l-ķırânât ve’l-küsûfâti’d-delle Ǿale’l-fiten ve’l-ĥurûb. Zamanımıza ulaşan eser (Sezgin, VII, 156), astroloji konusundadır. 12. Tefsîrü Kitâbi Žâhirâti’l-felek li-Öķlidis. Öklid’in Phainomena’sı için yapılmış bir şerh olup adına Nasîrüddîn-i Tûsî’nin aynı esere yazdığı tahrirde rastlanmaktadır (Sezgin, VI, 192). 13. Faśl fî taħŧîŧi’s-sâǾâti’z-zamâniyye fî külli ķubbe ev fî ķubbetin yüstaǾmelü lehâ. er-Resâǿilü’l-müteferriķa fi’l-heyǿe li’l-müteķaddimîn ve muâśıri’l-Beyrûnî içinde basılmıştır (Haydarâbâd 1366/1947).

BİBLİYOGRAFYA:

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (nşr. Nâhîd Abbas Osman), Devha 1985, s. 560-561; Bîrûnî, el-Âŝârü’l-bâķıye (nşr. E. Sachau), Leipzig 1923, s. 142; Sâid el-Endelüsî, Ŧabaķātü’l-ümem (nşr. Hayât Bû Ulvân), Beyrut 1985, s. 90-91, 143; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 168; Sâlih Zeki, Âsâr-ı Bâkıye, İstanbul 1329, II, 159-160; Suter, Die Mathematiker, s. 45; Brockelmann, GAL Suppl., I, 386-387; Sezgin, GAS, V, 283-285; VI, 191-192; VII, 156, 268-269, 330; Sarton, Introduction, I, 598; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 513-516; Abdulhamid I. Sabra, “al-Nayrizī”, DSB, X, 5-7; a.mlf., “Simplicius’ Proof of Euclid’s Parallels Postulate”, Journal of the Warbrug and Courtauld Institutes, XXXI, London 1968, s. 12-32; Halîl Çâvîş, Nažariyyetü’l-mütevâziyât fi’l-hendeseti’l-İslâmiyye, Tunus 1988, s. 25-40; B. A. Rosenfeld - A. P. Youschkevitch, Nažariyyetü’l-ħuŧûŧi’l-mütevâziyye fi’l-meśâdiri’l-ǾArabiyye (trc. Sâmî Şelhûb - Necîb Abdurrahman), Halep 1989, s. 75-80; a.mlf.ler, “Geometry: The Theory of Parallel Lines”, Encyclopedia of the History of Arabic Science (ed. Roshdi Rashed), London 1996, II, 463-470; J. P. Hogendijk, “Al-Nayrizī’s Own Proof of Euclid’s Parallel Postulate”, Sic itur ad Astra: Studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften (ed. M. Folkerts - R. Lorch), Wiesbaden 2000, s. 252-265; a.mlf., “al-Nayrīzī”, EI² (İng.), VII, 1050; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th.-19th. c.), Istanbul 2003, s. 63-64; E. S. Kennedy, “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2, Philadelphia 1956, s. 131, 135; D. Pingree, “Fażl Nayrīzī”, EIr., IX, 461-463.

İhsan Fazlıoğlu