ÖMER EFENDİ, Novili
Bosnalı âlim, müellif ve tarihçi.
Hayatı ve ailesi hakkındaki bilgiler Bosna tarihiyle ilgili eserine dayanır. Buna göre 1700’lü yılların başında doğmuş olmalıdır. Ondan bahseden kaynaklarda geçen Novili nisbesi Bosna-Hersek’in kuzeybatısında bulunan Bosanski Novi’ye işaret eder. Bir ulemâ ailesine mensup olduğu ve aile fertlerinden çoğunun kadılık yaptığı anlaşılmakta, kendisinin de medrese tahsilini tamamladıktan sonra kadılığa geçtiği bilinmektedir. Nitekim bazı kayıtlarda Salona kazasında kadılık yaparken buradan ayrıldığına dair bilgilere rastlanır. Bundan hareketle Safvetbeg Bašagić onun Sanski Most (Bosna-Hersek) kadısı olduğunu belirtirse de Mehmed Handήić’in belirttiğine göre burası Yunanistan’da bir şehirdir (Šabanović, s. 691). Eserinde yazdığına bakılacak olursa Banaluka’da ve etrafında cereyan eden Osmanlı-Avusturya savaşları esnasında (1736-1739) bu bölgede kadılık yapmıştır. “Rütbe-i vâlâ-i sitte” derecesine kadar yükselen Ömer Efendi’nin hayatının son günlerini Novi’de geçirdiği ve burada vefat ettiği belirtilmektedir.
Ömer Efendi’nin Ahvâl-i Gazavât der Diyâr-ı Bosna adlı kitabı günümüze ulaşan tek eseridir. Müellif burada, Sultan I. Mahmud ile Avusturya İmparatoru VI. Karl zamanında meydana gelen ve 1736-1739 yılları arasında cereyan eden savaşlar sırasında Bosna’ya saldıran Avusturya kuvvetlerine karşı Bosna Valisi Hekimoğlu Ali Paşa’nın savunmasından, karşı saldırılarından, kazanılan zaferlerden ve akınlardan bahsetmektedir. Hekimoğlu Ali Paşa kumandasında savaşlara katılanların ifadeleri, görevi icabı kendisine ulaşan resmî evrak ve yazışmalar eserin başlıca kaynaklarını teşkil eder. Kitabın muhtemelen orijinal nüshası İbrâhim Müteferrika tarafından ele geçirilerek bazı müdahalelerle birlikte yukarıdaki isimle bastırılmıştır (İstanbul 1154). Eserde elli iki bölümle Bosnalılar’dan birlikte Arnavutlar’dan bahseden bir hâtime ve “Beyân-ı Me’haz-ı Vâkıât” şeklinde bir not bulunmaktadır. İbrâhim Müteferrika, kitabın son kısmına eserin değerini belirten bazı düşünceler ve müellifin hayatı hakkında kısa bilgiler eklemiştir. Esere ait yazma nüshaların ise yayımlanmış kitaptan istinsah edildiği tahmin edilmektedir. Kitabın eski bir nüshasının Saraybosna’daki Hünkâr Camii Kütüphanesi’nde bulunduğu ve geç dönemde Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’ne intikal ettiği ileri sürülür (Handήić, Knjiήevni, s. 40; Šabanović, s. 692). Eserin ikinci baskısı Târîh-i Bosna der Zamân-ı Hekimzâde Ali Paşa (İstanbul 1293), üçüncü baskısı Bosna Gazavât-ı Dâhiliyyesi an 1149 ilâ 1152 (İstanbul 1295) adıyla gerçekleştirilmiştir. Sadeleştirilmiş bir diğer baskısı da Kâmil Su tarafından ayrıntılı bir önsözle birlikte Bosna Tarihi adıyla neşredilmiştir (Ankara 1979). Kitabın Almanca çevirisi Johann Nepomuk Dubsky (Die Kriege in Bosnien in den Feldzügen 1737, 1738, 1739, Wien 1789), İngilizce çevirisi Charles Fraser (History of the War in Bosnia During the Years 1737, 1738 and 1739, London 1830) ve Fransızca çevirisi Cardone (Relation de la dernière guerre entre les allemands et les turcs, Bibliothèque Nationale, Suppl, Turc 930, Trad. 804) tarafından yapılmıştır. Gustav Flügel’in
katalogunda yer alan, 1736’da Avusturya Devleti’ne karşı Banaluka’nın savunmasını anlatan Tevârîh-i Banaluka Diyâr-ı Bosna adlı, yazarı meçhul eserin Ömer Efendi’ye ait olması ihtimali üzerinde durulmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Flügel, Handschriften, II, 291; Hammer, GOR, VII, 497-498; V. Jonqueire, Histoire de l’Empire ottoman depuis les origines jusqu’à nos Jours, Paris 1914, I, 287-288; Babinger, GOW, s. 276-277; a.mlf., “ǾÖmer Efendi”, EI² (İng.), VII, 171-172; Mehmed Handήić, Knjiήevni Rad Bosansko-Hercegovačkih Muslimana, Sarajevo 1934, s. 39-40; a.mlf., el-Cevherü’l-esnâ fî terâcimi Ǿulemâǿi ve şuǾarâǿi Bosna (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Kahire 1413/1992, s. 148; Hazim Šabanović, Knjiήevnost Muslimana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo 1973, s. 690-694; Safvet-beg Bašagić, Bošnjaci i Hercegovci u Islamskoj Knjiήevnosti, Sarajevo 1986, s. 198-199; a.mlf., Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj Carevini (a.e. içinde), s. 409; “Bosanski Novi”, Hrvatski Leksikon, Zagreb 1996, I, 129; Adem Handήić, “Bosanski Namjesnik Hekim-oglu Ali-paša”, POF, V (1954-55), s. 135-180; Fehim Nametak, Pregled Knjiήevnog Stvaranja Bosansko-Hercegovačkih Muslimana na Turskom Jeziku, Sarajevo 1989, s. 197-198; A. Popović, “The Muslim Culture in the Balkans (16th-18th Centuries)”, IS, XXXVI/2-3 (1418/ 1997), s. 184; Milenko Filipović, “Bosanski Novi”, Narodna Enciklopedija SHS, Beograd 1924, I, 261; A. Cevat Eren, “Ömer Efendi”, İA, IX, 471-472.
Muhammed Aruçi