ORHONLU, Cengiz
(1927-1976)
Osmanlı tarihçisi.
17 Temmuz 1927’de Tokat’ın Niksar kazasında doğdu. Babası ilkokul öğretmeni İsmail Seyfettin Bey, annesi Melâhat Hanım’dır. İlk öğrenimini İstanbul’da 61. İlkokul’da, orta öğrenimini Kumkapı Ortaokulu’nda ve İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamladı (1945). Ardından İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ne girdi ve 1951’de buradan mezun oldu. Askerlik hizmetinden (1951-1952) sonra İstanbul’da Başbakanlık Arşivi’nde eski metinler telhisçisi olarak göreve başladı ve 1954 yılının başlarına kadar burada çalıştı. Aynı yıl Edebiyat Fakültesi Yeniçağ Tarihi Kürsüsü’ne asistan oldu. 1955’te başladığı doktorasını 1958’de tamamladı. Doktora tezi, Osmanlı toplumunun önemli bir unsurunu teşkil eden aşiretlerin II. Viyana seferinden (1683) sonra merkezî idarece alınan kararlar doğrultusunda yapılan iskânı ve bu iskânın sonuçlarını ihtiva eden Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretleri İskân Teşebbüsü (1691-1696) idi (İstanbul 1963).
1959’da Kanada hükümeti tarafından verilen bursla bir yıllığına Montreal’e gitti. McGill Üniversitesi’nde İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde çalıştı, bazı dersleri takip etti. Osmanlı Devleti’nin güney siyaseti çerçevesinde özellikle ileride yoğun biçimde üzerinde duracağı Habeşistan tarihi üzerine ön hazırlıklar yaptı. İstanbul’a dönünce konuyla ilgili incelemelerini bilim dünyasına duyurmaya başladı (“Osmanlıların Habeşistan Siyaseti, 1540-1560”, TTK Bildiriler, VI [1967], s. 413-423). Bunun yanında Osmanlı Devleti’nin idarî teşkilâtı ve kurumları hakkında önemli konulara el attı. Bu bağlamda Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı (İstanbul 1967) adı altında hazırladığı tezle 1964’te doçent unvanını aldı. 1965’te doçentlik kadrosuna tayin edildi. Sofya, Lefkoşe, Viyana ve Atina ile Ankara’da düzenlenen uluslararası kongrelere davet edildi; suyolculuk, Osmanlı Türkleri’nin Kıbrıs’a yerleşmesi, yerleşim birimi olarak “divan”, Târîh-i Medînetü’l-hükemâ adlı Atina tarihinin tanıtımı ve köprücülük gibi konularda orijinal bildiriler sundu. Sadrazamların hükümdarlara arzettikleri belge türlerinden olan telhislerle ilgili bir eser yayımladı (Osmanlı Tarihine Âid Belgeler: Telhîsler, 1597-1607, İstanbul 1970). 1971’de “Osmanlılar ve Habeşistan” adlı çalışması ile profesörlüğe yükseltildi. 1959’da Kanada’da bulunduğu yıllardan beri üzerinde çalıştığı bu araştırmayı kitap olarak yayımladı (Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, İstanbul 1974). Orhonlu, profesör olduktan sonra katıldığı kongrelerde daha çok kongrelerin düzenlendiği ülkelerin Osmanlı Devleti’yle münasebetlerini ele alan bildiriler sundu. Önce Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü üyeliğine, daha sonra Türk Tarih Kurumu muhabir (1970), ardından aslî (1973) üyeliğine seçilen Cengiz Orhonlu kalp yetmezliği yüzünden 11 Haziran 1976’da İstanbul’da vefat etti ve Feriköy’deki aile kabristanına defnedildi.
Türkiye’deki arşiv ve kütüphaneleri çok iyi tanıyan, yurt dışındaki yayınları iyi takip eden Orhonlu farklı alanlarda araştırmalar yayımlamış, bilgisini coğrafyacılar, sosyologlar ve sanat tarihçileriyle de paylaşmıştır. Onun özelliklerinden biri de şekle fazla önem vermeden, elde ettiği yeni bilgileri bir an önce ilim âleminin istifadesine sunmak amacıyla süratli bir şekilde yazıya dökmesidir. Yetenekli gördüğü öğrencilerini araştırmaya yönlendirir, bazan topladığı bilgileri öğrencilerine veya meslektaşlarına vererek onları teşvik ederdi.
Cengiz Orhonlu kısa ömrü içinde dördü kitap, geri kalanı makale olmak üzere 100 civarında araştırma ortaya koymuştur. Vefatından sonra bazı araştırmaları derlenerek kitap haline getirilmiştir (Osmanlı İmparatorluğunda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, der. Salih Özbaran, İzmir 1984). Çalışmaları içinde Osmanlı Devleti’nin iskân siyaseti, teşkilât ve kurumlarıyla ilgili olanların sayıca fazla olduğu görülür. Bu konularla ilgili önemli yazıları arasında “Gemicilik” (Türkiyat Mecmuası, XV [1969], s. 157-169); “Lipkalar” (a.e., XVI [1971], s. 57-87); “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Üzerine Araştırmalar: Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat” (TD, sy. 17-18 [1963], s. 77-102); “Osmanlı Türkleri Devrinde İstanbul’da Kayıkçılık ve Kayık İşletmeciliği” (a.e., sy. 21 [1966], s. 109-134); “The Institution of ‘Suyolcu’ in the XVIth Century” (Actes du premier congrès international des études balkaniques et sud-est européennes: Sofia 26 août- 1septembre 1966, Sofia 1969, III, 673-676); “Divan: A Historical Term in the Settlement Geography of Turkey” (Disputationes ad Montium Vocabula, Wien 1969, III, 89-93); “Meslekî Bir Teşekkül Olarak Kaldırımcılık ve Osmanlı Şehir Yolları Hakkında Bazı Düşünceler” (GDAAD, sy. 1 [1972], s. 93-138); “Fındıklı Semtinin Tarihi Hakkında Bir Araştırma” (TD, sy. 10 [1954], s. 61-78; sy. 11-12 [1956], s. 51-70); “Hint Kaptanlığı ve Pirî Reis” (TTK Belleten, XXXIV/134 [1970], s. 235-254); “XVI. Asrın İlk Yarısında Kızıldeniz Sahillerinde Osmanlılar” (TD, sy. 16 [1962], s. 1-24); “1559 Bahreyn Seferine Âid Bir Rapor” (TD, sy. 22 [1968], s. 1-16); “Seydi Ali Reis” (TED, sy. 1 [1970], s. 39-56); “Osmanlı-Bornu Münâsebetine Âit Belgeler” (TD, sy. 23 [1969], s. 111-130) zikredilebilir. Bunlardan başka tarihî yazmalar, belgeler ve raporlar, Türkiye Cumhuriyeti tarihi, Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında kalan Türk topluluklarıyla ilgili birçok makalesi vardır. İslâm Ansiklopedisi (MEB), Küçük Türk İslâm Ansiklopedisi, Encyclopaedia of Islam gibi ansiklopedilerde çeşitli maddeleri yayımlanan Orhonlu Türk Dünyası El Kitabı’nın editörlüğünü yapmış (Ankara 1976), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin çıkardığı Tarih Dergisi ve Tarih Enstitüsü Dergisi’nin yayımlanmasında faal olarak görev almıştır. Aynı fakültenin yayımları arasında yer alan Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi’nin de kurucusudur.
BİBLİYOGRAFYA:
Şahabettin Tekindağ, “Kaybettiğimiz Bir Değer Cengiz Orhonlu”, TD, sy. 30 (1976), s. 1-8; Nejat Göyünç, “Cengiz Orhonlu Hayatı-Eserleri-Şahsiyeti”, TKA, XV/1-2 (1976), s. 7-32; Mahmut H. Şakiroğlu, “Prof. Dr. Cengiz Orhonlu 1927-1976”, TTK Belleten, XL/160 (1976), s. 669-686; Yusuf Halaçoğlu, “Hocam Cengiz Orhonlu”, GDAAD, XII (1998), s. XI-XIII.
İlhan Şahin