PEDRİLER
Endonezya’nın Minangkabau bölgesinde XIX. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan dinî hareket.
Pedri (padri, pedari; Ar. bedrî) terimi bir görüşe göre hac ibadeti veya dinî eğitim için Sumatra adasının kuzeyindeki Açe liman şehri Pedir’den (Pidie) Mekke’ye gidenler hakkında kullanılan “Orang Pidari” (Pedir adamları) ifadesinden gelmektedir. Bu terimin Endonezya mahallî dillerinde de kullanılan ve Hıristiyanlık’ta “ruhanî lider” anlamına gelen Portekizce padre (peder, baba) kelimesinden geldiği de kabul edilir. Başında bulunanların din hocaları olmasından dolayı söz konusu hareket bu şekilde adlandırılmıştır. Sumatra adasının batısında yer alan Minangkabau, XV. yüzyılın sonlarında İslâmiyet’in kabul edilmesine rağmen “âdât” adı verilen eski kabile hukuku uygulamalarının ve geleneklerinin devam ettirildiği bir bölge idi. Burada anaerkil aile sistemi hüküm sürüyor, taşınmaz mallara ancak kadın vâris olabiliyordu; koca ise eşinin mallarını çalıştıran bir ortakçı, bir iç güveyi konumundaydı. Minangkabau’da yönetim sistemi görev ve sorumlulukların üç hükümdar (raca) arasında paylaştırıldığı bir yapıya sahipti ve krallığı raca âlem, âdâtı raca âdât, dini de raca ibâdât temsil ediyordu. Racaların halk üzerinde büyük etkileri bulunmakla birlikte yetkileri oldukça sınırlı idi. Esas güç penghulu adı verilen âdât ve kabile reislerinin elinde olup önemli toplumsal meseleler onlarla yapılan istişare neticesinde karara bağlanıyordu. Toplumun dinî işleri “tuanku” denilen din hocaları tarafından yürütülüyordu. Dolayısıyla bölgede kabile hukuku uygulamalarıyla İslâm hukukunun ortaya koyduğu kurallar arasında özellikle miras meselesiyle ilgili bir uyuşmazlık vardı. Pedri hareketi böyle bir toplumsal yapının hâkim olduğu bir yerde ortaya çıktı. Esasen XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Tuanku Nan Tua gibi bazı din adamları tarafından İslâm’ın temel prensiplerine aykırı gelenek ve uygulamaların kaldırılması yönünde çaba harcanmaya başlanmıştı; ancak bu, toplumsal yapıya zarar vermeden barışçı bir şekilde sürdürülüyordu. 1803 yılı sonlarında Hacı Miskin, Hacı Abdurrahman ve Hacı Muhammed Ârif adlı Minangkabaulu üç kişi, bir süre Hicaz’da kaldıktan sonra Vehhâbî ve Selefî anlayışından etkilenmiş olarak memleketlerine döndüler ve bazı din âlimlerini bu doğrultuda reformlar yapmaya yönlendirdiler. Pedriler’in ortaya çıkışında bu üç kişinin önemli rolü olmakla birlikte harekete karizmatik özelliğe sahip Tuanku Nan Rençeh ve Tuanku İmam Bonjol gibi tuankular liderlik ettiler.
Agam ve çevresindeki Pedri hareketi esas itibariyle Tuanku Nan Rençeh’in liderliğinde yürütüldü. Başlangıçta nüfuzlu bir Şüttâriyye şeyhi olan Tuanku Kota Tua’yla iş birliğine giden Nan Rençeh daha sonra onun barışçı tutumundan dolayı yolunu ayırdı, âdât ve kabile reisleriyle tuankuları çağırıp Hacı Miskin’den alarak benimsediği görüşlerini açıkladı. Horoz dövüşü, kumar, içki, tütün, afyon, uyuşturucu sakız, dişleri törpüleme ve tırnakları uzatma yasaklanacak, beş vakit namaza devam sağlanacak, erkekler saçlarını kestirip sakal bırakacak ve Araplar gibi beyaz elbise giyecek, kadınlar çarşafa girip peçe takacak, kadınların ve erkeklerin nehirlerde birlikte yıkanmaları yasaklanacaktı. Bunlara uymayanlar şiddetle cezalandırılacak ve malları müsadere edilecekti. Ancak onun bu görüşleri tuankularca desteklenmesine rağmen âdât ve kabile liderleri tarafından reddedildi. Çünkü onlar, bu taleplerin yerine getirilmesi halinde halk üzerinde kendi itibarlarının sarsılacağını ve ekonomik düzenin bozulacağını anlamışlardı. Hareket giderek sûfî aleyhtarı bir şekle dönüştü ve Nan Rençeh, savunduğu fikirleri uygulamaya koymak için güç kullanmaya başladı. Fikirlerini katı bir taassupla önce Bukit Kamang’da uygulamaya koyan Nan Rençeh burayı kendi denetimi altına aldıktan sonra Sala, Magek ve Kota Beru’yu ele geçirdi. Namazı ihmal edenler ağır cezalara çarptırılıyordu. Kendisine açıkça karşı çıkanların çoğu öldürülüp evleri ve köyleri yakıldı. Çok geçmeden Agam bölgesinin büyük bir kısmı ve Limapuluh Kota onun hâkimiyeti altına girdi. Ardından Nan Rençeh inzivaya çekildi; fakat taraftarları onun uygulamalarını daha da şiddetlendirerek sürdürdüler. Tuanku Nan Rençeh, 1821’de Hollanda işgali başladığında idareyi tekrar kendi eline almaya çalıştıysa da başaramadan öldü.
Minangkabau Krallığı’nın merkezinin de bulunduğu Tanah Datar-Lintau bölgesinde Pedri hareketi Tuanku Lintau da denilen Tuanku Pasaman tarafından yürütülmekteydi. Nan Rençeh’e göre daha az tanınan Pasaman da yöntem ve uygulamaları açısından ondan pek geri kalmıyordu. Önce Lintau bölgesini denetimi altına aldı, daha sonra kraliyet ailesinin oturduğu Tanah Datar bölgesine girerek saraya hücum etti; yapılan katliamdan raca âlem Cambi’ye kaçarak canını kurtarırken iki oğlu öldürüldü. Pasaman raca ibâdâtın kızıyla evlenip merkezini Sumpur Kudüs’e taşıdı ve orada Agam’daki Pedri yönetimine benzer bir yönetim kurdu. Böylece o da Nan Rençeh gibi kendi faaliyet bölgesinde muhaliflerinin evlerini yakıp yıkarak ve karşı gelenleri bertaraf ederek hâkimiyetini sağlamlaştırdı. Hareketin üçüncü merkezi ise Tuanku İmam Bonjol liderliğindeki Alahanjanjang ve çevresiydi. Başlangıçta Peto Şerif adını taşıyan Tuanku İmam Bonjol 1808 yılında Bonjol’da müstahkem bir merkez kurduktan sonra bu adı almıştı. Onun faaliyetlerine dair oğullarından biri tarafından yazılan mahallî bir kaynak bulunduğu için hakkında diğer Pedri liderlerine göre daha çok şey bilinmektedir.
Âdât ve kabile reislerinin kademeli olarak Pedriler tarafından etkisiz hale getirilmesi ve hareketin Güney Tapanuli’ye kadar yayılması üzerine Tuanku Pasaman’ın katliamından kurtulan bazı hânedan mensupları ve âdât liderleri İngilizler’den
yardım istediler. 1818’de İngilizler Simawang’da askerî bir üs kurdularsa da kuvvetlerinin azlığı ve Pedriler’in sürekli hücumları karşısında fazla bir etkinlik gösteremediler. Padang bölgesi 1819’da Hollandalılar’a iade edilince âdât liderleri ve hânedan mensupları onlarla görüşmeye başladılar. Şubat 1821’de yapılan bir antlaşmayla Minangkabau bölgesinin bütün topraklarının egemenlik hakkını kendilerini Pedriler’den kurtarmaları şartıyla Hollandalılar’a devrettiler. 1821-1837 yılları arasında Hollandalılar’la Pedriler arasında silâhlı mücadele oldu. Pedri savaşları adıyla bilinen bu mücadele esasta üç safhaya ayrılmaktadır. Birinci safha (1821-1831) Pedriler’le mahallî liderleri yanlarına alan Hollandalılar, ikinci safha (1833-1834) Hollandalılar’la kendilerinden ayrılıp karşı tarafa geçen mahallî gruplar ve Pedriler, üçüncü safha (1834-1837) Hollandalılar’la Tuanku İmam Bonjol liderliğindeki Alahanjanjang Pedrileri arasında geçti.
Hollandalılar başlangıçta yeterli askerî güce sahip olmadıkları ve 1825-1830 yıllarında Cava savaşıyla ilgilendikleri için bölgeyi ele geçiremediler; hatta isyancı tuankuları kendi çevrelerinde reis kabul ederek onlarla uzlaşma yoluna gittiler. Nihayet 1832’de yeni gelen takviye kuvvetleriyle Minangkabau’nun tamamını denetimleri altına aldılar ve raca âlem Begagar Şah’ı sürgüne yollayıp bölgeyi sömürge yönetimlerinin bir parçası haline getirdiler. Ancak bazı âdât lideri ve ulemânın Pedriler’le iş birliği yaptıkları gerekçesiyle idam edilmesi, Bonjol’daki birçok ev ve caminin askerî garnizonların ikametine tahsis edilmesi, Hollandalı kumandan ve askerlerin halka karşı aşırı güç kullanması, diğer taraftan Pedriler’in ilk zamanlar uygulamaya koydukları ağır şartları hafifleterek halka karşı ılımlı davranması Pedri taraftarları ile muhaliflerinin birbirlerine yaklaşmalarına yol açtı. Neticede Bonjol’da Tuanku İmam Bonjol’un liderliğinde büyük bir isyan hareketi başladı (1834) ve kısa sürede Minangkabau’nun tamamına yayılarak birçok âdât liderinin de katıldığı bir cihada dönüştü. Hollandalılar bölgenin büyük kısmını tekrar denetimleri altına aldılarsa da surlarla çevrili Bonjol’daki Pedriler mücadeleye devam ettiler. Nihayet İmam Bonjol’un 1837’de teslim olmasıyla birlikte Pedri hareketi sona erdi. İmam Bonjol üç ay sonra kaçarak kırsal kesimde mücadelesini bir süre daha sürdürdüyse de görüşmeler yapmak üzere Padang’a davet edildiğinde hileyle yakalanarak sürgüne gönderildi ve doksan iki yaşında sürgünde öldü (1864). Endonezya Devleti’nin kurulmasının ardından millî kahraman ilân edilen Tuanku İmam Bonjol’un türbesi öldüğü Minahasa’da bulunmakta ve Padang’daki bir devlet İslâm enstitüsü de onun adını taşımaktadır. Pedri hareketi amacına ulaşamamış ve Minangkabau’da sömürge hayatının daha da zor şartlar altında geçmesine yol açmıştır. Ancak toplum üzerinde bıraktığı etkiler sebebiyle sonraki yıllarda bölgede gelişen yenilikçi dinî hareketlerin doğmasına zemin hazırladığı söylenebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammad Radjab, Perang Paderi di Sumatera Barat, 1803-1838, Djakarta 1954; S. Kutoyo - Mardanas Safwan, Tuanku Imam Bonjol: Riwayat Hidup dan Perjuangannya, Bandung 1974; M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, London-Hong Kong 1987, s. 133-134; Murodi, Melacak Asal-Usul Gerakan Paderi di Sumatera Barat, Jakarta 1999; H. A. Steijn Parvé, “De Secte der Padaries (Padries) in de Bovenlanden van Sumatra”, Tijdschrift voor Indische Taal-, Land-, en Volkenkunde, III, Batavia 1855, s. 249-278; Taufik Abdullah, “Adat and Islam: An Examination of Conflict in Minangkabau”, Indonesia, sy. 2, Ithaca 1966, s. 1-24; Christine Dobbin, “Tuanku Imam Bondjol, 1872-1864”, a.e., sy. 13 (1972), s. 4-35; a.mlf., “Islamic Revivalism in Minangkabau at the Turn of Nineteenth Century”, Modern Asian Studies, VIII, Cambridge 1974, s. 319-345; a.mlf., “Economic Change in Minangkabau as a Factor in the Rise of the Padri Movement, 1784-1830”, Indonesia, sy. 23 (1977), s. 1-38; a.mlf., “Padri”, EI² (İng.), VIII, 237-238; R. A. Kern, “Padriler”, İA, IX, 495-498; “Imam Bonjol, Tuanku”, Ensiklopedi Islam, Jakarta 1999, II, 206-208; “Paderi, Perang”, a.e., IV, 66-68.
İsmail Hakkı Göksoy