PÉTIS de la CROIX, François
(1653-1713)
Fransız şarkiyatçısı.
1653 yılında Paris’te doğdu. Babası kralın Türk ve Arap dillerinde tercüman kâtibi idi. Küçük yaşta Doğu dillerini öğrenmeye başladı. Ünlü Maliye bakanı Colbert’in, 18 Kasım 1669 tarihli bir belgeyle İstanbul ve İzmir’e her üç yılda bir dil öğrenmek üzere gönderilmesini istediği altı gençten biri olarak 19 Kasım 1670’te Halep’e gitti. Bir taraftan Arapça ve Türkçe dersleri almaya başladı, diğer taraftan Colbert’in vermiş olduğu görevi yerine getirerek altın, gümüş, bronz madalyonlarla kralın kütüphanesi için çeşitli kitaplar satın aldı. Ardından İran’a geçti; burada da Farsça öğrendi. Şâhnâme ve Meŝnevî dersleri aldı. 1676’da İstanbul’a geldi. Burada dil, yazı ve müzik hocaları tuttu; sülüs ve divanî hatlarını öğrendi; âlimlerin meclislerine devam etti. Elçi Nointel için çok sayıda risâleyi Fransızca’ya çevirdi. İstanbul’da kendine birçok dost edindi. Sadrazamın damadı Mehmed Paşa, kaptan-ı deryâ ve ordu kumandanı Kaplan Paşa, iki defa huzuruna çıktığı Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa bunlar arasındadır. Yeni elçi Guilleragues’ın gelmesiyle 1681’de ülkesine döndü. Ertesi yıl Deniz kuvvetlerinde Şark dilleri tercüman-kâtibi oldu. Bu görev ona yeni seyahatlere çıkma imkânı sağladı. Aynı yıl Kral XIV. Louis kendisini Fas’a Mevlây İsmâil’in yanına giden Fransız elçisinin kâtipliliğine tayin etti. 1684’te Cezayir’e gönderilen Fransız kuvvetlerine tercümanlık yaptı, tatmin edici bir barış antlaşmasının sağlanmasına katkıda bulundu. Antlaşma metnini Türkçe’ye çevirdi ve divan toplantısında okudu. 1685’te Cezayir elçisi Hacı Câfer Ağa’ya Fransa’ya seyahati sırasında eşlik etti ve kralın yanında ona tercümanlık yaptı. 1685-1687 yıllarında Tunus, Trablus ve Fas ile yapılan görüşmeleri yönetti. Daha sonra Paris’e döndü. 1692’de XIV. Louis onu önce Kraliyet Koleji’nde Arapça ve Türkçe hocalığına, 1695’te de babasının ölümüyle boşalan kralın Şark dilleri tercüman-kâtipliğine tayin etti. 1710’da babasının Histoire du grand Genghizcan premier empereur des anciens mogols et tartares adlı eserini ilâvelerle yayımladı. 4 Aralık 1713’te Paris’te öldü ve St. Sulpice Kilisesi’ne gömüldü. François Pétis de la Croix, üç Doğu dilinden başka Kıptîce, Ermenice ve Süryânîce de biliyordu. Ermenice-Latince bir sözlük hazırlamıştır.
Eserleri. 1. L’histoire de la sultane de Perse et des vizirs, contes turcs composés en langue turque et traduits en français (Paris 1707). Kitabın önsözünde eserin Sultan II. Murad’ın hocası Şeyhzâde tarafından talebesini eğlendirirken bilgilendirmek amacıyla yazıldığı ve Türkçe aslından tercüme edildiği belirtilir. 2. Les mille et un jours, contes persans (I-V, Paris 1710-1712). Pétis’nin önsözde belirttiğine göre İran’da tanımış olduğu Derviş Muhlis bazı Hint hikâyelerini Farsça’ya tercüme etmeyi planlamış ve bunları masala çevirerek Hezâr-yek Rûz diye adlandırmış, yazma nüshasını da Pétis de la Croix’ya vermişti. Pétis’nin eseri bu yazmadan yapılan bir çeviridir. Ancak Hezâr-yek Rûz’un kaynağı tartışma konusu olmaya devam etmiştir. Hammer, Farsça ve Arapça hiçbir yazması bulunmayan bu eserin Türkçe çevirisi olarak el-Ferec ba‘de’ş-şidde adını taşıyan dört eser olduğunu, bir kısmının buradan alınıp kalanının Pétis de la Croix tarafından uydurulduğunu ileri sürmüştür. Loiseuleur-Deslongchamps da İranlı dervişin Pétis’ye verdiği el yazmasının bugüne kadar bulunamamış olmasına dikkat çekmekte, ayrıca Pétis’nin, günlüğünde Derviş Muhlis’ten bahsetmesine
rağmen Hezâryek Rûz’dan söz etmemesini manidar bulmaktadır. Ünlü kitap koleksiyoncusu James de Rothschild’ın kütüphanesinin matbu katalogunda ise bu masalların uydurma olduğu kesin biçimde söylenmekte, Arap ve İran edebiyatında “Binbir Gündüz Masalları” diye bir şey bulunmadığı, Pétis de la Croix’nın o tarihlerde büyük ilgi gören Binbir Gece Masalları’nın bir benzerini ortaya koymak için bu ismi kullandığı, masalların çeşitli yazarlardan derlendiği, muhtemelen bir bölümünün de kendi muhayyilesinin ürünü olduğu kaydedilmektedir. Bu görüş günümüzde genellikle kabul edilmekte, Pétis’in Binbir Gündüz’ü “edebî yaratıcılık, çeviri, adaptasyon ve uydurmaca karışımı bir eser” olarak değerlendirilmektedir. Kitap Elf nehâr ve’n-nehâr adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (trc. Mustafa Hâim v.dğr., İstanbul 1290). 3. Histoire de Timur-Bec, connu sous le nom de Tamerlan (Paris 1722). Şerefeddin Ali Yezdî’nin Žafernâme-i Timûrî’sinin Fransızca çevirisidir. Aslına sadık kalınarak yapılan bu çeviri Pétis de la Croix’nın en mükemmel eseri olarak kabul edilmektedir. Yazmasını İran’da iken satın aldığı kitabı Colbert’in emriyle 1681’de tercüme etmeye başlamış, ancak onun ölümünden sonra 1683’te bitirebilmiş ve eser çok sonra oğlu tarafından yayımlanmıştır.
Bunlardan başka Halep’te iken Fransızca’ya çevirdiği 1673 kapitülasyonunun metni 1675’te Marsilya’da basılmış, 1684’te Sieur de la Croix’nın hâtıraları arasında da yayımlanmıştır (Paris 1684, s. 403-428). Doğu’da geçirdiği on yılın hikâyesini anlattığı günlüğü, Louis Langlès tarafından 1810’da Dürrî Ahmed Efendi’nin Sefâretnâme’sinin sonuna eklenmiştir. François Pétis de la Croix’nın yayımlanmamış eserleri matbu eserlerinden daha fazladır. Vâkıdî’nin Fütûĥu’ş-Şâm’ını, Hezarfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîh-i Tevârîh-i Mülûk’ünü, Seydi Ali Reis’in Mir’âtü’l-memâlik’ini, 1694-1705 yılları arasında Kâtib Çelebi’nin Keşfü’ž-žunûn’unu (Bibliothèque orientale adıyla) Fransızca’ya çevirmiştir. Yazma halindeki diğer çalışmalarının ayrıntılı dökümü Mémoire de l’Abbé Goujet sur le Collège Royal’dedir (III, 312). Pétis de la Croix ile Le Sieur de la Croix’nın bazı eserleri çeşitli kaynaklarda ve kütüphane verilerinde birbirine karıştırılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
S. de la Croix, Mémoires du sieur de la Croix, cy devant secrétaire de l’Ambassade de Constantinople, Paris 1684, s. 403-428; L. Langlès, Relation de Dourry Efendi suivie de l’extrait du journal du Sieur Pétis, Paris 1810; V. Chauvin, Bibliographie des ouvrages arabes et relatifs aux arabes, Paris 1894, IV, 124; N. Iorga, Les voyageurs français dans l’orient européen, Paris 1928, s. 83; Larousse du XX. siècle, Paris 1932, V, 511; Babinger (Üçok), s. 26, 219, 254; Franz Hahn, François Pétis de la Croix et ses Mille et un jours, Amsterdam 2002; P. Sebag, “Sur deux orientalistes français du XVIIe siècle : F. Petis de la Croix et le Sieur de la Croix”, Revue de l’occident musulman et de la Méditerranée, sy. 25, Aix-en-Provence 1978, s. 89-117; Yahya Erdem, “Üç Nesil Türkolog: Pétis de la Croix Ailesi ve Eserleri”, Müteferrika, sy. 10, İstanbul 1996, s. 89-102; K. Zakaria, “Pétis de la Croix, François, les Mille et un jours, contes persans”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, sy. 103-104, Aix-en-Provence 1991, s. 282-286; Gr.E, XXVI, 523.
Yahya Erdem