PÎR MEHMED
(ö. 866/1462 [?])
Osmanlı fıkıh ve lugat âlimi.
Hayatına dair kaynaklarda bilgi yoktur. Rûmî, Ankaravî, Karapîrî, Karamânî nisbeleriyle anılır. Babasının adı Yûsuf’tur. Eserlerinde Konya Ereğlisi’nde doğduğu ve Ankara’da yaşadığı kaydedilir. Vefat tarihi kesin olarak bilinmemekte, kaynaklarda 866 (1462), 886 (1481) ve 890 (1485) gibi farklı tarihler verilmektedir. Ancak kendisine nisbet edilen eserler arasında Hacı Baba b. Hacı İbrâhim Tosyevî’ye (ö. 900/1494) ait bir şerhe yazılan hâşiye ile Molla Hüsrev’le (ö. 885/1480) Kemalpaşazâde’nin (ö. 940/ 1534) bazı görüşlerinin değerlendirildiği risâlelerin bulunması daha sonraki bir tarihte vefat ettiğini düşündürdüğü gibi bu eserlerin ona nisbetinin hatalı olması da muhtemeldir.
Eserleri. 1. Mülteķaŧü’ś-Śıĥâĥ ve’l-mülĥaķ bi-Muħtâri’ś-Śıĥâĥ. Muhammed b. Ebû Bekir er-Râzî’nin, Cevherî’nin eś-Śıĥâĥ’ından derlediği Muħtârü’ś-Śıĥâĥ’ı esas alınarak hazırlanmış Arapça bir sözlüktür. Râzî’nin eś-Śıĥâĥ’tan almadığı bilgilerin de ilâve edildiği eser âyet, hadis ve beyitlerle zenginleştirilmiştir. Ayrıca İzmîrî’nin el-Îrâd ve tehźîb’i, Zemahşerî’nin Muķaddimetü’l-edeb’i, Mutarrizî’nin el-Muġrib’i, Hüseyin b. Ahmed ez-Zevzenî’nin Meśâdır’ı ile diğer lugatlardan da faydalanılmıştır (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1175, Şehid Ali Paşa, nr. 2696, Serez, nr. 3632; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4882; Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 2769; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 3134). 2. Lugat-ı Karapîrî (Tercümânü’l-Lugāt, Tercüme-i Sıhâhi’l-Cevherî). el-Muġrib’den ve diğer eserlerden derlediği Arapça-Türkçe sözlüktür. Türkçe kitaplarda görülen çeviri hataları sebebiyle hazırlandığı belirtilen eserin otuzun üzerinde yazma nüshası tesbit edilmiştir (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2602-2604, I-III; Süleymaniye, nr. 990, Lala İsmâil Paşa, nr. 647, 648, Hamidiye, nr. 1383, Esad Efendi, nr. 3193, Damad İbrâhim Paşa, nr. 1110; Râgıb Paşa Ktp., nr. 1407; Nuruosmaniye Ktp., nr. 4738, 4739, 4740, 4741; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 3148, 3149; İÜ Ktp., TY, nr. 1496; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2057; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1833). 3. Zübdetü’l-fetâvâ. Öğrencilerin hacimli fıkıh eserleri yerine muhtasar eserlere yönelmesi sebebiyle yaygın olarak karşılaşılan meselelerle ilgili hükümlerin muhtasar bir şekilde derlendiği bir kitaptır. Fıkıh kitaplarındaki tasnife göre kitap ve fasıllar halinde düzenlenen eserin hazırlanışında muteber Hanefî fıkıh metinleriyle şerhlerinden faydalanılmıştır (Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1451; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 588, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 410; İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 333; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1981; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 980, 1029, 1030; İzmir Millî Ktp., nr. 708; Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 150). Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Esad Efendi, nr. 708) kayıtlı olup bu zata nisbet edilen fetva mecmuası Pîr Mehmed b. Ali’ye aittir. Halil İnalcık’ın, XVII. yüzyılda Kanûnî Sultan Süleyman’ın kanunnâmesinin yerini alan Kānunnâme-i Cedîd-i Sultânî’nin hazırlanışı sırasında fetva mecmuasından yararlanıldığını kaydettiği Pîr Mehmed, Çivizâde Mehmed Efendi’nin öğrencilerinden olup Kör Müftü lakabıyla bilinen, Fetâvâ-yı Pîr Muhammed (Mehmed Efendi), Muînü’l-müftî ve Zahîrü’l-kudât adlı fetva mecmualarının müellifi Pîr Mehmed Üskübî’dir (Yıldızlı, s. 3-4; Akgündüz, IX, 394 vd.; DİA, XXIV, 336). 4. Ĥâşiyetü Ħulâśati’l-iǾrâb (Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Dîbâceti’l-Miśbâĥ, el-Iślâĥ fî şerĥi Şerĥi Dîbâceti’l-Miśbâĥ fi’n-naĥv). Mutarrizî’nin nahve dair el-Miśbâĥ isimli eserinin dibacesine Hacı Baba b. Hacı İbrâhim Tosyevî tarafından yapılan şerh üzerine yazılmış bir hâşiyedir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 6212, 6213, 6214, Veliyyüddin Efendi,
nr. 2925; Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1885, 1967, Harput, nr. 166, Lâleli, nr. 3324, Kılıç Ali Paşa, nr. 936, Şehid Ali Paşa, nr. 2326, Yazma Bağışlar, nr. 1179, 1739; Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 2796; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, nr. 3666). Kemalpaşazâde’nin Iślâĥu’l-Viķāye’de ve Secâvendî’nin Ferâǿiż’ine yazdığı şerhteki bazı itirazlarına karşı cevaplardan oluşan Şerĥu’l-Menâr ve ecvibe Ǿalâ iǾtirâżâti İbn Kemâl fi’l-Iślâĥ adlı risâle ile (Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 805/13, vr. 167b-172b) Molla Hüsrev ve Kemalpaşazâde’nin bazı fıkhî meselelerdeki görüşlerinin değerlendirildiği Risâle fi’l-Vakf da (İzmir, nr. 805/12, vr. 161b-167a) Pîr Mehmed’e nisbet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Keşfü’ž-žunûn, II, 952, 1709; Osmanlı Müellifleri, I, 260; Îżâĥu’l-meknûn, I, 612; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 213; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 133-134; İsmail Yıldızlı, Pîr Muhammed Efendi’nin Mu’inu’l-Müfti ‘Ala Cevabi’l-Müstefti Adlı Eserinden Seçme Fetvaların Transkripsiyon ve Tahkiki (yüksek lisans tezi, 1994), EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, İstanbul 1996, IX, 394 vd.; Şükrü Özen, “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III/5, İstanbul 2005, s. 346-347; Halil İnalcık, “Kanunnâme”, DİA, XXIV, 336.
Tahsin Özcan