PÎRÎZÂDE İBRÂHİM
(پيريزاده إبراهيم)
Burhânüddîn İbrâhîm b. Hüseyn b. Ahmed (ö. 1099/1688)
Hanefî fakihi ve Mekke müftüsü.
Ĥâşiyetü’l-Eşbâh’ın başında verilen bilgilere göre yaklaşık 1022’de (1613) ailesinin ziyaret için bulunduğu Medine’de doğdu. Dedesinin büyük dedesi Pîrî’ye nisbetle Pîrîzâde (İbn Bîrî) lakabıyla tanınmıştır. İlimle şöhret bulan Mekke’nin sayılı ailelerinden birine mensuptur. Mekke’de yetişti. Amcası Muhammed b. Ahmed el-Bîrî, Şeyhülislâm Abdurrahman b. Îsâ el-Mürşidî, Ebû Bekir Kusayr el-Mağribî’den ders aldı; Ali b. Ebû Bekir el-Cemmâl’den Arapça, İbn Allân’dan hadis okudu. Birçok âlimden icâzet aldı. Hocalarından biri de Şehâbeddin el-Hafâcî’dir. Aralarında Hasan b. Ali el-Uceymî, Tâceddin b. Ahmed ed-Dehhân ve Süleyman Hînû gibi âlimlerin bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirdi. Kendi döneminde fıkıhta otorite kabul edilen Pîrîzâde İbrâhim uzun yıllar Mekke müftülüğü yaptı. 1083’te (1672) Mekke emîri olan Şerîf Berekât b. Muhammed zamanında azledildi. Tek oğlunun vefatı üzerine insanlarla ilgisini keserek ilim ve telifle meşgul oldu. 16 Şevval 1099’da (14 Ağustos 1688) vefat etti ve Muallâ Kabristanı’na defnedildi. Bazı kaynaklarda ölüm yılı olarak verilen 1096 (1685) tarihi eserlerinden birinin telif yılı olmalıdır. Medine’de vefat ettiği yolundaki bilgi ise doğru değildir.
Eserleri. Bursalı Mehmed Tâhir, büyük bir cilt halindeki bir mecmua içinde bizzat gördüğünü kaydettiği, sonuncusu 1096 (1685) tarihli on dokuz eserinin adını zikreder. Muhibbî ile diğer bazı kaynaklar yetmiş küsur, bazıları ise 100’den fazla risâlesi olduğunu belirtir. Bu eserlerden ancak
bir kısmının mevcudiyeti tesbit edilebilmiştir. Pîrîzâde İbrâhim çeşitli konularda devrin âlimleriyle tartışmaya girmiş ve bunlara reddiyeler yazmıştır. İbrâhim Ebû Seleme el-Mekkî, Hanîfüddin b. Abdurrahman el-Mürşidî, Abdullah b. Hasan el-Afîf el-Kâzerûnî ve Ca‘fer b. Ahmed er-Rûmî bunlardan bazılarıdır. 1. ǾUmdetü źevi’l-(elbâb ve’l)beśâǿir li-ĥalli mübhemât (mühimmât)i’l-Eşbâh ve’n-nežâǿir (Ĥâşiyetü’l-Eşbâh ve’n-nežâǿir). Zeynüddin İbn Nüceym’in eserine yazdığı hâşiyedir. Pîrîzâde, 1097’de (1686) tamamladığı eserin girişinde el-Eşbâh’ın önemine işaret ettikten sonra bazı bilgilerin mutlak ve mücmel olarak aktarıldığını, mezhep imamlarından nakledilenlere aykırı birtakım zayıf rivayetlere yer verildiğini söyleyerek kendisinin mutlak olanları takyid ve mücmel olanları tafsil etmek, mezhep imamlarından nakledilen rivayetlerden mutemet olanlarını açıklamak için bu eseri kaleme aldığını söylemekte, ayrıca rivayet bulunmayan konularda tesbit ettiği rivayetleri eklediğini belirtmektedir. el-Eşbâh’ın hâşiyeleri arasında büyük öneme sahip olan eserin çeşitli nüshaları mevcuttur (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 730; İÜ Ktp., AY, nr. 837; Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 406, Hacı Beşir Ağa, nr. 220, Kılıç Ali Paşa, nr. 386, Lâleli, nr. 1106, 1107, Şehid Ali Paşa, nr. 743; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1445; ayrıca bk. Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, III, 81; Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 182-183). 2. Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿ li’ş-Şeybânî (el-Fetĥu’r-Raĥmânî bi-Şerĥi’l-Muvaŧŧaǿ rivâyeti Muĥammed b. Ĥasan eş-Şeybânî; yazma nüshaları için bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1993; DİA, XXXI, 417). 3. Şerĥu Taśĥîĥi’l-Ķudûrî. İbn Kutluboğa tarafından Kudûrî’nin el-Muħtaśar’ı üzerine yazılan eserin şerhidir. 4. İrşâdü’l-ķadîr fî şerĥi’l-Menseki’ś-śaġīr. Ali el-Kārî’nin Rahmetullah es-Sindî’ye ait Lübâbü’l-menâsik adlı esere yazdığı el-Meslekü’l-müteķassıŧ bi’l-menseki’l-mütevassıŧ isimli şerhine yazılmış bir şerhtir. Bir nüshası Mekke Kütüphanesi’nde bir mecmua içinde kayıtlıdır (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 41; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 187). Kaynaklarda Pîrîzâde’ye et-TaǾbîrü’l-münîr Ǿalâ mevâżiǾ min şerĥi’l-Menseki’ś-śaġīr adlı bir eser daha nisbet edilir. 5. el-Keşf ve’t-tedķīķ li-Şerĥi Ġāyeti’t-taĥķīķ fî menǾi’t-telfîķ. Telfikin câiz olduğu görüşünü benimseyen Molla Ferruh’a reddiyedir (Risâletü ġāyeti’t-taĥķīķ fî Ǿademi cevâzi’t-telfîķ ve’t-taķlîd ismiyle kaydedilen nüshaları için bk. İÜ Ktp., AY, nr. 6392; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 420/4, vr. 55b-61a). Bu risâle sebebiyle Pîrîzâde İbrâhim’in, Şeyhülislâm Minkārîzâde Yahyâ Efendi ile Şehâbeddin Ahmed el-Cevherî’nin de içinde bulunduğu bir grup âlimin övgüsünü kazandığı belirtilir. Pîrîzâde’nin ayrıca Şerĥu mesǿeleti’t-telfîķ min taĥrîri İbni’l-Hümâm adlı bir risâlesi zikredilir. 6. Risâle fî ĥilli’t-tonbâk (Risâle fî teǾâŧi’t-tonbâk, RefǾu’l-iştibâk fî reddi daǾva’l-iltibâk). el-İltibâk Ǿan ĥükmi mâǾi’t-tonbâk isimli müellifi bilinmeyen bir risâleye reddiye olarak kaleme alınmıştır. Her iki risâlenin Münih Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlı bir mecmua içinde birer nüshası mevcuttur (el-İltibâk, nr. 884/7, vr. 108-115 ve RefǾu’l-iştibâk, nr. 884/8, vr. 119-124). 7. Risâle fî meźhebi’l-İmâmi’l-AǾžam Ebî Ĥanîfe (İÜ Ktp., AY, nr. 6392; Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 420/5, vr. 62b-65b). 8. Mücâvezetü’l-mîķāt bi-ġayri iĥrâm (Risâle fi’stiǾmâli’l-ĥîle limen ķaśade mücâvezete’l-mîķāt, Risâle fî ĥükmi cevâzi’l-Ǿamel bi’l-hîle limen ķaśade mücâvezete’l-mîķāt bilâ iĥrâm). Risâlenin dört varaktan oluşan bir nüshası Mekke Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Fıkhu Hanefî, nr. 115). 9. Risâle fî ĥükmi ķaśri’ś-śalât fî ŧarîķi Cidde (Risâle fî ĥükmi’l-ķaśr fî śalâti’l-müteveccih min Mekke ilâ Cidde). Bu risâleyi Tâceddin b. Ahmed ed-Dehhân’ın İcâdetü’n-necde bi-menǾi’l-ķaśr fî ŧarîķi Cidde adlı risâlesinde naklettiği kaydedilir. 10. İħtiśârü’ŧ-Ŧırâzi’l-müźheb fî beyâni’ś-śaĥîĥ mine’l-meźheb. Hocası Bedrüddin eş-Şehâvî el-Mısrî’ye ait eserin muhtasarıdır.
Pîrîzâde İbrâhim’in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinin başlıcaları şunlardır: Şerĥu Manžûmeti İbni’ş-Şıĥne fi’l-Ǿaķāǿid, Fetâvâ, Şerĥu’l-Müsâyere li’bni’l-Hümâm, Şerĥu’l-Îżâĥ, ǾUddetü’s-sâlik fî aĥkâmi’l-menâsik, el-Ķavlü’l-ezher fîmâ yüftâ fîhi bi-ķavli’l-İmâm Züfer, el-Ķavlü’l-fâśıli’l-mâżî fî beyâni ĥükmi Ǿazli’s-sulŧân li’l-ķāđî, Bulûġu’l-ereb fî beyâni arżi’l-Ĥicâz ve Cezîreti’l-ǾArab, el-LümǾa fî ĥükmi’ś-śalâti’l-erbaǾ baǾde’l-cumǾa, el-Ķavlü’l-bât fî îśâli’ŝ-ŝevâb li’l-emvât, Risâle fî meşrûǾiyyeti’l-Ǿumre fî eşhüri’l-ĥac, el-Ķavlü’s-sedîdü’l-müfîd fî ĥükmi’t-taķlîd, el-Aķvâlü’l-marżiyye fî taĥķīķi ĥükmi’l-iķtidâǿ bi’l-muħâlif, Risâle fi’l(fî ĥükmi’l)-işâre fi’t-teşehhüd, es-Seyfü’l-meslûl fî cevâzi defǾi’z-zekât li-âli’r-Resûl, Risâle fî enne li’l-insâni en yuĥdiŝe fî milkihî mâ şâǿe mâ lem yeđurra bi-cârihî, Risâle fî maǾne’l-istiĥsân ve’l-ķıyâs, Risâle fî cevâzi teǿħîri’ś-śalât fi’s-sefer, Reddü’l-ķavli’l-Ǿanîd fî cevâzi’l-iķtidâǿ bi’l-muħâlif fi’l-Ǿîd, Teblîġu’l-emel fî Ǿademi cevâzi’t-taķlîd baǾde’l-Ǿamel, Risâle fî ĥükmi isķāŧi’ś-śalât,
Risâle fî men yuŧlaķ Ǿaleyhi’s-seyyid ve’ş-şerîf (risâlelerinin bir listesi için bk. Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 40-43). Kaynaklarda zikredilmemekle birlikte Ĥâşiye Ǿale’l-Beyżâvî, Ĥâşiye Ǿalâ Envâri’t-tenzîl ve es-râri’t-teǿvîl adlarıyla kayıtlı bir eser Pîrîzâde İbrâhim’e nisbet edilmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 2096). Kütüphane kayıtlarında el-Fıķhü’l-Keydânî ismiyle Pîrîzâde’ye izâfe edilen eser (Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, nr. 386) İbrâhim b. Mîr Dervîş el-Buhârî’nin Lutfullah en-Nesefî el-Keydânî’ye ait esere yazdığı şerhtir.
BİBLİYOGRAFYA:
Pîrîzâde İbrâhim, Şerĥu’l-Eşbâh ve’n-nezâǿir, İstanbul Müftülüğü Ktp., nr. 189, “Tercemetü’l-müǿellif”; İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-nezâǿir (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Dımaşk 1403/1983, neşredenin girişi, s. 12; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, I, 19-20; Abdülmelik b. Hüseyin el-Âsımî, Semŧü’n-nücûmi’l-Ǿavâlî fî enbâǿi’l-evâǿil ve’t-tevâlî (nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali M. Muavvaz), Beyrut 1419/1998, IV, 472; Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, III, 81; Osmanlı Müellifleri, I, 261-262; Tûnekî, MuǾcemü’l-muśannifîn (nşr. Sıddîk Kemâl el-Mekkî), Beyrut 1344/1925, III, 109-110; Brockelmann, GAL Suppl., II, 647; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 34; Îżâĥu’l-meknûn, II, 36, 121, 606, 676; M. Es‘ad Tales, el-Keşşâf an maħŧûŧâti ħazâǿini kütübi’l-evķāf, Bağdad 1372/1953, s. 69; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 36-37; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 22; Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muħtaśar min Kitâbi Neşri’n-nevr (nşr. M. Saîd el-Âmûdî - Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 39-44, 157, 168, 311, 413; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 37, 136; M. Habîb el-Hîle, et-Târîħ ve’l-müǿerriħûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 362-364; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/ 2004, I, 182-183; III, 1871, 1993; MuǾcemü’l-maħŧûŧâti’l-mevcûde fî mektebâti İstânbûl ve Ânâŧûlî (haz. Ali Rıza Karabulut), [baskı yeri ve tarihi yok], I, 9-10; Mustafa Baktır, “el-Eşbâh ve’n-nezâir”, DİA, XI, 459; M. Yaşar Kandemir, “el-Muvatta’”, a.e., XXXI, 417.
Tahsin Özcan