RÛFÜS el-EFSÎSÎ
(ö. 100 civarı)
Roma döneminde yaşamış ünlü Grek hekimi.
İlkçağ’ın önde gelen hekimlerinden biri olup İskenderiye’de ve Roma’da mesleğini icra etmiştir; aslen Efeslidir. Greko-Romen dönemin en büyük hekimlerinden olmasına rağmen kendisinden bir asır kadar sonra yaşayan Câlînûs’un (Galen) gölgesinde kalmış, hatta birçok eseri ona mal edilmiştir. İbnü’n-Nedîm tarih belirtmeden onun Galen’den önce yaşadığını söyler ve kırk üç eserinin adını verir (el-Fihrist, s. 350). Ancak bunların hepsinin müstakil çalışma mı yoksa bazılarının diğerlerinin bölümlerinden mi ibaret olduğu hususu belli değildir. İbnü’l-Kıftî ise nereden kaynaklandığı tesbit edilemeyen yanlış bir bilgiye dayanarak Rûfüs’ün Aristo’dan önceki bir dönemde yaşadığını, tıp ve tabiat ilimleri alanında birçok kitap yazdığını, fakat o çağda ilimler henüz yeterince gelişmediğinden kanıtlamalarında çeşitli zayıflık ve hataların bulunduğunu, bu yüzden hem Aristo hem Galen tarafından eleştirildiğini söylemekte ve tıbba dair birçok eserinin Arapça’ya çevrildiğini belirtmektedir; ancak bunların adlarını vermemiştir (İħbârü’l-Ǿulemâǿ, s. 185). İbn Ebû Usaybia’nın Huneyn b. İshak’tan naklettiğine göre Rûfüs’ün kitaplarından bazıları yanlışlıkla Galen’e nisbet edilmiştir; meselâ Maķāle fi’l-yereķān bunlardan biridir (ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 148). Rûfüs’ün çalışmalarının Galen’in tıptaki başarılarında hayli etkili olduğunda şüphe yoktur. Nitekim Galen, Roma’daki bir yangın sırasında şahsî eşyasıyla birlikte kitaplarının yandığını, bunların içinde Rûfüs’e ait et-Tiryâķ ve’s-sümûm ve Ǿilâcü’l-mesmûmîn ile Terkîbü’l-edviye bi-ĥisâbi’l-Ǿille ve’z-zamân adlı eserlerin de bulunduğunu anlatmaktadır (İbn Fâtik, s. 294). Rûfüs’ün eserleri VIII-X. yüzyıl müslüman hekimlerinin kaynakları arasında iken daha sonra pek gündeme gelmemiştir. Ebû Bekir Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî elli yedi yerde onun kitaplarına atıfta bulunmaktadır. Ch. E. Ruelle, Oeuvers de Rufus d’Ephèse adlı çalışmasında (Paris 1879) el-Ĥâvî’nin Latince tercümesi olan Continens’te Rûfüs’ün eserlerine ait bazı parçaları (s. 453-548) yayımlamıştır (Sezgin, III, 65).
Eserleri. Birçoğu Grekçe literatürde bulunmayan Rûfüs’e ait altmış civarındaki eserin künyesi Arapça kaynaklarda mevcutsa da yapılan iktibasların dışında bunlardan günümüze ulaşan olmamıştır. Bu eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. Kitâb men lâ yaĥđuruhû ŧabîb. Pratik tıbbî bilgiler içeren ve iki makaleden oluşan eser tıp tarihinde örnek teşkil ettiğinden birçok hekim aynı başlığı taşıyan eserler kaleme almıştır. Bazı kaynaklar bunu Tedbîru men
lâ yaĥđuruhü’ŧ-ŧabîb şeklinde kaydetmektedir (İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65). 2. Kitâbü’l-Mirreti’s-sevdâ (Maķāle fî mâliħulyâ). Melankoliye dair iki makaleden ibarettir (Ebû Bekir er-Râzî, I, 74, 162; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65; EI² [İng.], VIII, 588). 3. Kitâbü’l-Yereķān ve’l-mirâr (Maķāle fi’l-yereķān) (İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 65; EI² [İng.], VIII, 588). Yanlışlıkla Galen’e isnat edilmiştir (İbn Ebû Usaybia, s. 148). 4. Kitâbü’t-Tedbîr. Koruyucu hekimlikle ilgili eser iki makaleden oluşmaktadır (Ebû Bekir er-Râzî, I, 162, 163; XV, 211; XX, 169, 206; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Sezgin, III, 66). 5. Kitâb Źâtü’l-cenb ve źâtü’r-riǿe (Ebû Bekir er-Râzî, I, 191, 221, 222; İbnü’n-Nedîm, s. 350). 6. Tehzîlü’s-semîn. Diyete dair bu eserle İbnü’n-Nedîm’in verdiği listedeki Kitâb Tenkīśü’l-laĥm aynı eser olabilir (Ebû Bekir er-Râzî, VI, 281, 287-288; IX, 96; X, 298, 330; İbnü’n-Nedîm, s. 350). 7. Kitâbü’l-Leben (Kitâb Şürbi’l-leben) (Ebû Bekir er-Râzî, IV, 102; VI, 58; VII, 272-273). 8. Kitâb fî Ǿilâci’l-ĥummeyât (Kitâbü’l-Ĥumma’r-ribǾ) Sıtmanın tedavisiyle ilgili bir makaledir (Ebû Bekir er-Râzî, XV, 90; İbnü’n-Nedîm, s. 350). 9. Kitâbü’l-Emrâż elletî taǾriżu fi’l-mefâśıl (Kitâb Aġrâzü’l-mefâśıl) (Ebû Bekir er-Râzî, VII, 201; XI, 162, 180, 216-220, 270; İbnü’n-Nedîm, s. 350). 10. Kitâb Ǿİleli’l-külâ ve’l-mesâne (VeceǾu’l-külâ, Maķāle fî edviyeti’l-külâ ve’l-mesâne) (Ebû Bekir er-Râzî, X, 42, 46, 54, 64; İbnü’n-Nedîm, s. 350; Rûfüs’ün eserleriyle ilgili daha geniş bilgi için bk. Sezgin, III, 65-68).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Bekir er-Râzî, el-Ĥâvî fi’ŧ-ŧıb (nşr. Muhammed Muhammed İsmâil), Beyrut 1421/2000, I, 47, 74, 162, 163, 191, 221, 222; IV, 102; VI, 58, 281, 287-288; VII, 201, 272-273; IX, 96; X, 42, 46, 54, 64, 298, 330; XI, 162, 180, 216-220, 270; XV, 90, 211; XX, 169, 206; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 350; İbn Fâtik, Muħtârü’l-ĥikem ve meĥâsinü’l-kelim (nşr. Abdurrahman Bedevî), Beyrut 1980, s. 294; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 185; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 148; Sezgin, GAS, III, 64-68; M. Ullmann, “Rūfus al-Afsīsī”, EI² (İng.), VIII, 588-589; “Rûfus d’Ephèse”, Le grand Robert des noms propres, Paris 1987, V, 2767.
Mahmut Kaya