RUM EYALETİ
Osmanlı Devleti’nde XV. yüzyıl başlarında Amasya-Tokat-Sivas yöresinde kurulan eyalet.
Osmanlılar zamanında XV. yüzyıldan itibaren Anadolu’nun tamamına “iklîm-i Rûm, memleket-i Rûm”, Amasya-Tokat-Sivas yöresini kapsayan çevreye de “Rûmiyye-i suğrâ” adı verilmiştir. Bu küçük yöre 816’da (1413) idarî olarak eyalet şeklinde teşkilâtlandırıldığında Vilâyet-i Rûmiyye-i Suğrâ ismiyle anılmaya başlanmıştır. Rum eyaletinin
çekirdeğini oluşturan Amasya 795’te (1393), Tokat ve Sivas 800’de (1398) Yıldırım Bayezid döneminde Osmanlı Devleti’ne bağlanmıştır. 1413 yılında Rum eyaletinin teşkil edilmesinden bir yıl sonra Çelebi Mehmed’in oğlu Şehzade Murad’ın sancak beyi sıfatıyla Amasya’ya gelmesi ve babasının ölümüne kadar burada kalması ile Amasya şehzade sancağı olarak öne çıkmış, aynı dönemde Tokat da beylerbeyilik merkezi (Paşa sancağı) konumuna yükselmiştir. 926 (1520) yılına kadar beylerbeyilik merkezinin Amasya ile Tokat arasında yer değiştirdiği görülür. Ancak aynı yıl tamamlanan tahririn sonuçlarını içeren bir icmal defterinde (BA, TD, nr. 387, s. 491) Rum eyaletinin Paşa sancağının Sivas olduğu kayıtlıdır. Bu tarihte eyalet merkezinin Sivas’a nakledilmesinde bilhassa Tokat bölgesinde bir süredir devam eden sosyal ve ekonomik dengesizliklerle zaman zaman meydana gelen isyanların etkili olduğu anlaşılmaktadır. Sivas’ın eyalet merkezliği statüsü, 1864 yılında taşra yönetiminde eyalet sisteminden vilâyet sistemine geçilmesine kadar sürmüştür.
Rum eyaleti XV. yüzyılın sonunda Amasya, Tokat, Sivas, Canik ve Çorum ile Karahisarışarkî yöresinden oluşmaktaydı. Bu bölgeye XVI. yüzyıl tahrir defterlerinde Vilâyet-i Rûm-ı Kadîm denilmiştir. Yeni fetihler dolayısıyla XVI. yüzyılın başlarında Trabzon, Malatya, Kemah, Bayburt, Divriği ve Gerger sancakları dahil edilince bunlar sonradan eyalete katıldığından Vilâyet-i Rûm-ı Hadîs diye adlandırılmıştır. Bu şekilde Vilâyet-i Rûm-ı Kadîm ve Hadîs olarak iki bölümde zikredilen Rum eyaleti toplam on iki sancaktan oluşmaktaydı (Amasya, Çorumlu [Çorum], Tokat ve Sivas, Sonisa [Erbaa] ve Niksar, Karahisâr-ı Hasandıraz [Şebinkarahisar], Canik [Samsun], Trabzon, Kemah, Bayburt, Malatya, Gerger ve Divriği).
XVI. yüzyıl başlarında en geniş sınırlarına ulaşan Rum eyaletinde kırk üç kaza, kırk altı kale, otuz yedi şehir ve kasaba, 6447 köy, 3759 mezra, 154 cemaat, 447 kışlak ve yaylak bulunmaktaydı. Askerî personel olarak bir beylerbeyi, dokuz sancak beyi, kırk üç kadı, beş miralay, seksen altı zaîm, 3810 sipahi, kırk dizdar, kırk kethüdâ, 2335 kale muhafızı, yedi topçu, bir kaptan, iki azeb ağası, 1008 azeb neferi olmak üzere 7390 kişi mevcuttu. Eyaletin toplam nüfusu 200.000’e yaklaşmaktaydı. Bu tarihte bütün eyaletin geliri 36.364.818 akçeyi buluyordu. Zaîm ve siyahi timarları 18.307.523 akçe ile (% 50,34) ilk sırada, padişah hasları 7.340.114 akçe ile (% 20,18) ikinci sırada, evkaf, emlâk ve evlâtlık vakıflar 5.714.819 akçe ile (% 15,73) üçüncü sırada yer almaktaydı.
Rum eyaletinin 1520’deki taksimatı muhtemelen 1527’de Dulkadır, 1534’te Erzurum eyaletlerinin teşkiliyle değişikliğe uğramış, Malatya Dulkadır eyaletine, Karahisarışarkî, Kemah, Bayburt ve Trabzon ise Erzurum eyaletine bağlanmıştır. 1526-1527 yıllarında Rum eyaletine bağlı görülen Bozok sancağı 1529-1530’da Karaman eyaleti içerisinde yer almıştır. Bu sancaklardan Malatya, Bozok, Trabzon ve Karahisarışarkî zaman zaman Rum eyaletine yeniden bağlanmışsa da Trabzon ve Karahisarışarkî 969 (1562) yılından itibaren Rum eyaletinden kesin biçimde ayrılmıştır. Bu değişiklikler sebebiyle XVI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren (1574) Rum eyaletinin sancak sayısı yediye düşmüştür (TK, TD, nr. 10, 14; BA, KK, Ruus, nr. 262, s. 52-55). Bunlar Sivas, Amasya, Bozok, Çorum, Arapkir, Divriği ve Canik sancaklarıdır. Bu taksimat XVII. yüzyılda aynen muhafaza edilmiştir. Ancak gerek Osmanlı Devleti içerisinde gerekse dışarıda meydana gelen sosyoekonomik gelişmeler sebebiyle Rum eyaletindeki kazaların sayısı önemli ölçüde artmış, XVI. yüzyılın son çeyreğinde otuz civarında kaza varken bu sayı 1029’da (1620) altmışı (BA, MAD, nr. 2751, s. 83-90), 1689’da altmış biri (BA, MAD, nr. 3167, s. 62-65) bulmuştur.
XVII. yüzyılın başlarında (1018/1609) Ayn Ali Efendi’ye göre yedi sancaklı Rum eyaletinde 109 zeâmet, 3021 timar olmak üzere toplam 3130 kılıç ve cebelüleriyle beraber 9000 asker mevcuttu. Eyaletin yıllık geliri 13.187.320 akçeyi buluyordu (Kavânîn-i Âl-i Osmân, s. 51-52). 1063 (1653) tarihli bir risâleye göre Rum eyaletinde 3937 kılıç timar ve cebelülerle beraber toplam 8000 asker vardı. Bu rakamlar eyalet teşkilâtı değişinceye kadar hemen hemen aynı kalmış, ancak XVII. yüzyılın ortalarından itibaren Rum eyaleti adı Sivas eyaleti olarak kullanılmaya başlanmıştır. Rum eyaletinin sancaklarından Canik 1760’ta muhassıllığa dönüştürülerek Trabzon eyaletine bağlanmıştır. Bu durum Trabzon Valisi Canikli Ali Paşa’nın 1193 (1779) yılında isyanına kadar devam etmiş, daha sonra tekrar Sivas eyaletine dahil edilmiştir.
Tanzimat devrinin ilk yıllarına kadar idarî taksimatını koruyan Sivas eyaleti 1848-1850 yıllarında küçültülerek dört sancağa indirilmiştir. Bunlar Amasya ve Çorum, Sivas, Divriği, Yeni İl sancaklarıdır. Eyaletin eski sancaklarından Canik Trabzon, Arapkir Harput (Harburut) eyaletlerine bağlanırken Bozok kendi adıyla anılan bir eyalete dönüştürülmüş, bu idarî taksimat 1864 Vilâyet Nizamnâmesi ile birlikte yeniden değişikliğe uğramıştır. Buna göre 1867’de Sivas eyaleti yeni idarî taksimatla Sivas vilâyetine çevrilmiştir. Bu vilâyet Sivas, Amasya ve Karahisarışarkî sancaklarını içeriyordu (Devlet-i Aliyye-i Osmâniye Salnâmesi [1290/1873]).
BİBLİYOGRAFYA:
BA, KK, Ruus, nr. 266, s. 57-59; BA, TD, nr. 2, 19, 79; Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Salnâmesi (1290/1873), s. 250-251; Ayn Ali, Kavânîn-i Âl-i Osmân, s. 22-23, 51-52; İ. Metin Kunt, Sancaktan Eyalete: 1550-1650, İstanbul 1978, s. 125-132, 182-198; Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I: Anadolu’nun İdarî Taksimatı, Ankara 1988, s. 100, 117, 128-129; Ali Açıkel, Changes in Settlement Patterns, Population and Society in North Central Anatolia: A Case Study of the District (kaza) of Tokat (1574-1643) (doktora tezi, 1999), University of Manchester, s. 36-54; Fehameddin Başar, Osmanlı Eyâlet Tevcihâtı (1717-1730), Ankara 1997, s. 83-87; Mehmet Emin Yolalıcı, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1998, s. 14; Fazıla Akbal, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İdarî Taksimat ve Nüfus”, TTK Belleten, XV/60 (1951), s. 617-628; Tayyib Gökbilgin, “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rum”, VD, VI (1965), s. 51-62; İlhan Şahin, “Timâr Sistemi Hakkında Bir Risâle”, TD, XXXII (1979), s. 905-935; Ahmet Şimşirgil, “Osmanlı Taşra Teşkilatında Rûm Beylerbeyliği”, MÜTAD, sy. 5 (1990), s. 289-299.
Ali Açıkel