SA‘DÎ, Abdurrahman b. Abdullah
(عبد الرحمن بن عبد الله السعدي)
Abdurrahmân b. Abdillâh b. İmrân b. Âmir es-Sa‘dî (ö. 1066/1656)
Târîħu’s-Sûdân adlı eseriyle tanınan Tinbüktülü tarihçi.
30 Ramazan 1004’te (28 Mayıs 1596) Tinbüktü’de doğdu. Ailesi muhtemelen Arap asıllıdır. Öğrenimine bölgenin tanınmış ilim adamlarından olan babası Abdullah ile Muhammed Kurdî’nin yanında başladı. Muhammed b. Muhtâr ile Mâlikî fakihi ve muhaddis Ebü’l-Abbas Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’den ders aldı. Ardından kardeşleriyle birlikte bölgenin diğer önemli şehri Cenne’ye gitti ve 1036’da (1627) Senkûrî Camii’ne imam tayin edildi. 1047’de (1637) imamlık görevinden alınınca Tinbüktü’ye döndü. Bir müddet sonra şehrin kumandanı Saîd b. Ali el-Mahmûd tarafından imam tayin edildi. Sa‘dî, bu dönemde Fas adına Tinbüktü’de hüküm süren Tinbüktü Paşalığı yönetimi nezdinde büyük itibar kazandı. 1056 (1646) yılında kâtiplik görevine getirildi. Bölgedeki diğer hükümdarlarla yapılan barış görüşmelerine ve
Tinbüktü paşalarının düzenlediği seferlere katıldı. Onun bölgeyi işgal altında tutan Fas yönetimine hizmet etmesi eleştiri konusu oldu. 1039’da (1630) Mâsînâ kadısının daveti üzerine Mâsînâ’ya gidip buradaki ilim adamlarıyla görüşmelerde bulundu, bölge hakkındaki bilgisini arttırdı. Gördüğü yakın ilgiden dolayı bu ülkeyi üç yıl sonra bir defa daha ziyaret etti. Resmî görevi yanında ülkenin çeşitli bölgelerine gidip ders verdi. Ölümüne kadar kâtiplik görevini sürdüren Sa‘dî Tinbüktü’de vefat etti.
Sa‘dî genel olarak IX-XI. (XV-XVII.) yüzyıllar arasında Cenne ve Tinbüktü şehirleriyle çevrelerinin tarihini ele alan Târîħu’s-Sûdân adlı kitabını 1066’da (1656) tamamlamıştır. Eser Mahmûd b. Hâc el-Mütevekkil Kâ‘ti’in Târîħu’l-Fettâş’ı ve Ahmed Bâbâ et-Tinbüktü’nün Teźkiretü’n-nisyân’ından sonra Bilâdüssûdan bölgesi tarihinin üçüncü önemli kaynağıdır. Bölgede yaşayan Tuaregler (Tevârik), Fûlânîler, Bambaralar ve Mandingler ile dönemin güçlü iki devleti olan Songay ve Fas sultanlıkları hakkındaki bilgilerin de temel kaynaklarından biridir. Otuz sekiz bölümden oluşan Târîħu’s-Sûdân’ın birinci bölümünde Songay sultanlarının listesi yer almaktadır. İkinci bölümde bu hânedanın kökeni ele alınmakta, üçüncü ve dördüncü bölümlerde Songay hânedanından önce bölgede hüküm süren Mali Sultanlığı hakkında bilgi verilmektedir. Beşinci bölümden on birinci bölümün sonuna kadar olan kısım (Tuaregler’e ayırılan sekizinci bölüm hariç) Cenne ve Tinbüktü’nün tarihine ayrılmıştır. On ikinci-yirmi birinci bölümlerde Batı Afrika Ortaçağı’nın en güçlü hânedanlarından Songay Sultanlığı’nın kurucusu Askiya hânedanının tarihine, yirmi bir-yirmi dördüncü bölümlerde Fas Sa‘dî Sultanı Ahmed el-Mansûr ez-Zehebî’nin 999’da (1591) Tinbüktü’yü işgal ederek bölgeyi ele geçirmesi ve sonrasında meydana gelen gelişmelere yer verilmiştir. 999-1022 (1591-1613) yılları arasında Fas’ın hâkimiyetinin zayıflaması, komşusu konumundaki Mâsînâ Sultanlığı ve burada yeni bir iktidar olarak ortaya çıkan Tinbüktü Paşalığı’nın 1063 (1653) yılına kadarki tarihi hakkında eserin yirmi beş-otuz yedinci bölümlerinde geniş bilgi bulunmaktadır. Eserde ayrıca, Sa‘dî’nin yaşadığı dönemde Afrika kıtasında iki güçlü hâkimiyeti temsil eden Osmanlı Devleti ile Fas Sa‘dî Sultanlığı arasındaki münasebetler konusunda önemli bilgiler yer almaktadır.
İlk defa Alman seyyahı Heinrich Barth’ın 1853 yılında Tinbüktü’ye yaptığı seyahat sırasında tesbit ettiği eserin bir kısmını G. Ralf Almanca’ya tercüme etmiş (ZDMG, IX [1955], s. 518), tamamının tahkikli neşri ve Fransızca çevirisi Octave Houdas tarafından yapılmıştır (Paris 1899-1900). Houdas’ın bu çalışması UNESCO’nun Afrika serisi koleksiyonu içinde 1964 yılında yeniden basılmıştır. Eser Afrika yazmaları konusundaki uzmanlığıyla tanınan Amerikalı tarihçi John O. Hunwick tarafından İngilizce’ye tercüme edilmiştir (Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sa’dî Ta’rikh al-Sudan Down to 1613 and Other Contemporary Documents, Leiden Brill 1999).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdurrahman b. Abdullah es-Sa‘dî, Târîħu’s-Sûdân (nşr. ve trc. O. Houdas), Paris 1899-1900, tür.yer.; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 309; Brockelmann, GAL Suppl., II, 717; a.mlf., “Sa’dî”, İA, X, 35-36; M. R. Lipschutz - R. K. Rasmussen, Dictionary of African Historical Biography, London 1986, s. 202; Charles Abdoulaye Danioko, “Abd al-Rahman al-Sadi”, Culture et civilisation islamiques: Le Mali, Rabat 1988, s. 213-215; Cezzâr, Medâħilü’l-müǿellifîn, II, 676; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 175; Ahmed Fuâd Belîğ, “ǾAbdurraĥman es-SaǾdî”, el-Mecelletü’t-târîħiyyetü’l-Mıśriyye, XX, Kahire 1973, s. 71-128; J. O. Hunwick, “al-SaǾdī”, EI² (İng.), VIII, 718-719.
Ahmet Ağırakça