SA‘LEBÎ
(الثعلبي)
Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm es-Sa‘lebî en-Nîsâbûrî (ö. 427/1035)
Arap dili âlimi ve müfessir.
İsnad zincirinde yer alan hocalarından hareketle III. (IX.) yüzyılın ortalarında doğmuş olabileceği ileri sürülmüştür. Sa‘lebî (bazı kaynaklarda Seâlibî) onun nisbesi değil lakabıdır. Hocaları arasında İbn Habîb en-Nîsâbûrî, Ebû Tâhir Muhammed b. Fazl b. Huzeyme, İbn Mihrân en-Nîsâbûrî, Ali b. Muhammed et-Tarâzî, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed el-Mahledî ve Ĥaķāǿiķu’t-tefsîr sahibi Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin adları zikredilebilir. Kaynaklarda talebelerinden sadece Ebü’l-Hasan el-Vâhidî’nin adı belirtilir. el-Keşf ve’l-beyân adlı tefsirini kendisinden rivayet
eden Ebû Ma‘şer et-Taberî de (Sübkî, V, 152) talebeleri içinde sayılabilir. Sa‘lebî, dönemin önde gelen müfessir ve dilcilerinden biri olarak kabul edildiği gibi hocası İbn Habîb ve talebesi Vâhidî ile birlikte Nîşâbur tefsir ekolünün en önemli temsilcileri arasında gösterilmektedir (Walid A. Saleh, s. 49). Gerek müfessir, mukrî ve hâfız gibi sıfatlarla anılması gerekse tefsiri onun Kur’an ilimlerine olan vukufunu gösterir. Dindar kişiliğine işaret edilen Sa‘lebî Muharrem 427’de (Kasım 1035) vefat etti.
Eserleri. 1. el-Keşf ve’l-beyân Ǿan tefsîri’l-Ķurǿân (et-Tefsîrü’l-kebîr, Tefsîrü’ŝ-ŜaǾlebî). Eserin mukaddimesinde Sa‘lebî kullandığı kaynakların müelliflerinden kendisine kadar ulaşan isnad zincirlerini zikreder. Kur’an’ı Kur’an’la, sahâbe ve tâbiînden gelen rivayetlerle tefsir eden Sa‘lebî sûrelerin âyet, kelime ve harf sayılarını verir. Sûrelerin faziletiyle ilgili rivayetler, kıraat vecihleri, fıkha ve nahve dair izahlar üzerinde durur ve özellikle Kur’an kıssaları hakkında İsrâiliyat menşeli çeşitli rivayetleri kaydeder. Eser birçok müellif tarafından mükemmel ve sahih bir tefsir olarak nitelendirildiği halde (Goldfeld, Isl., LVIII/1 [1981], s. 134) özellikle sûrelerin faziletine dair mevzû hadislere, Şîa kaynaklı bazı asılsız rivayetlere ve İsrâiliyat türü kıssa ve haberlere yer vermesi açısından eleştirilmiştir. el-Keşf ve’l-beyân, aslında bir rivayet tefsiri olmakla birlikte eserde Sa‘lebî’nin hocası Sülemî’nin etkisiyle tasavvufî yorumlara yer verildiğinden işârî tefsirler arasında sayılmakta ve Necmeddîn-i Dâye gibi bazı müelliflerin Sa‘lebî’den yararlandığı ifade edilmektedir (DİA, XXIII, 427). Hatta bazı araştırmacılar, Necmeddîn-i Dâye’nin Baĥrü’l-ĥaķāǿiķ ve’l-meǾânî adlı işârî tefsirinin asıl kaynağının el-Keşf ve’l-beyân olduğunu ileri sürmektedir (a.g.e., IV, 515). Begavî’nin MeǾâlimü’t-tenzîl’i el-Keşf’in muhtasarı olduğu gibi eseri ayrıca İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî ve Ebû Muhammed Behzâd b. Ali de ihtisar etmiş, Abdülkādir b. Ebü’l-Kāsım el-Irâkī kitaba bir hâşiye yazmıştır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 152-153). Mecdüddin İbnü’l-Esîr, Sa‘lebî’nin el-Keşf’i ile Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ını cemettiği eserine el-İnśâf fi’l-cemǾ beyne’l-Keşf li’ŝ-ŜaǾlebî ve’l-Keşşâf adını vermiştir (Keşfü’ž-žunûn, I, 182; DİA, XXI, 29). Tefsir üzerine Velîd A. Sâlih (Walid A. Saleh) bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). el-Keşf ve’l-beyân, Ebû Muhammed İbn Âşûr tarafından on cilt (Beyrut 2002), Seyyid Kesrevî Hasan tarafından altı cilt (Beyrut 1425/2004) halinde neşredilmiş, tefsirin mukaddimesini Goldfeld de yayımlamıştır (bk. bibl.). 2. ǾArâǿisü’l-mecâlis (Ķaśaśü’l-enbiyâǿ, Nefâǿisü’l-Ǿarâǿis). Esas itibariyle el-Keşf’in kıssalarla ilgili bölümlerinden yapılan seçmelerin genişletilmesiyle meydana getirilen eser Sa‘lebî’nin tefsirinden daha fazla şöhret bulmuştur. Âyet ve hadislerin yanı sıra şiirlerle desteklenen eserde el-Keşf’te olduğu gibi mevzû hadislerle İsrâiliyat’a dayalı rivayetlere yer verilmiştir. Çeşitli baskıları bulunan kitap (Kahire 1297, 1303, 1306; Bombay 1306) Mehmed b. Çerkez tarafından Osmanlı Türkçesi’ne (İstanbul 1282), Muhammed Emîr b. Abdullah el-Ya‘kūbî tarafından Kazan Türkçesi’ne (Kazan 1903), William M. Brinner tarafından İngilizce’ye (Leiden 2002) çevrilmiştir. Eser üzerine yapılmış doktora tezleri arasında, eseri İsrâiliyat türü rivayetler açısından ele alan Brian Michael Hauglid’in çalışması ile (Al-Tha‘labî’s Qisas al-anbiyâ: Analysis of the Text, Jewish and Christian Elements, Islamization, and Prefiguration of the Prophethood of Muhammad, The University of Utah, 1998) XIV. yüzyıla ait Türkçe tercümesini dil açısından inceleyen Meriç Ökten’in (Sa‘lebî’nin Kısasü’l-enbiyâ’sının XIV. Yüzyılda Türkçe Tercümesi: Metin-Sözlük, İÜ Yeni Türk Dili, 2000) ve Şerife Özer’in (Die nominale Wortbildung im Altosmanischen anhand von Qisas al-Anbiya’: anonymes Manuskript, Ankara TDK 145, Hamburg Üniversitesi Felsefe Fakültesi, 2006) çalışmaları zikredilebilir. 3. Ķatlâ el-Ķurǿân. Kur’an okudukları veya dinledikleri için öldürülen kişilerden söz edilen eser üzerinde Beate Wiesmüller bir yüksek lisans tezi hazırlamış, daha sonra bu çalışmasını eserin İstanbul ve Leiden’deki nüshalarını incelemek suretiyle genişleterek Die vom Koran Getöteten: At-Ta‘labî’s Qatlâ l-Qur’ân nach der Istanbuler und den Leidener Handschriften, Edition und Kommentar adıyla neşretmiştir (Würzburg 2002). 4. Dîvânü’ŝ-ŜaǾlebî. Bir nüshası Ârif Hikmet Kütüphanesi’ndedir (Nuaymî, VII, 228). 5. RebîǾu’l-müźekkirîn. 6. el-Kâmil fi’l-Ķurǿân. Öğrencisi Vâhidî’nin Sa‘lebî’den okuduğu kitaplar arasında saydığı bu eserle (Yâkūt, XII, 268) bir önceki eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Sa‘lebî, el-Keşf ve’l-beyân fî tefsîri’l-Ķurǿân (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1425/2004, I-VI, tür.yer.; Abdülgāfir el-Fârisî, Târîħu Nîsâbûr: el-Münteħab mine’s-Siyâķ, Kum 1403/1983, s. 109; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, V, 36-38; XII, 268; Takıyyüddin İbn Teymiyye, Muķaddime fî uśûli’t-tefsîr, Beyrut 1408/1988, s. 97-99; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), V, 152; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 100; İbn Hacer el-Askalânî, el-MuǾcemü’l-müfehres (nşr. M. Şekkûr el-Meyâdînî), Beyrut 1418/1998, I, 112; Keşfü’ž-žunûn, I, 182; I. Goldfeld, Müfessirû şarķi’l-Ǿâlemi’l-İslâmî fî erbaǾati’l-ķurûni’l-hicriyyeti’l-ûlâ, Akkâ 1984, tür.yer.; a.mlf., “The Tafsîr or Abdallah b. Abbâs”, Isl., LVIII/1 (1981), s. 134; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1987, I, 135-153; Hüseyin b. Kāsım b. M. en-Nuaymî - Hamza b. Hüseyin b. Kāsım en-Nuaymî, İstidrâkât Ǿalâ Târîħi’t-türâŝi’l-ǾArabî, Cidde 1422, VII, 228; Walid A. Saleh, The Formation of the Classical Tafsîr Tradition: The Qur’ân Commentary of al-Tha‘labî, Leiden-Boston 2004, tür.yer.; Hamid Algar, “Bahrü’l-hakāik ve’l-meânî”, DİA, IV, 515; Ali Osman Koçkuzu, “İbnü’l-Esîr, Mecdüddin”, a.e., XXI, 29; Süleyman Uludağ, “İşârî Tefsir”, a.e., XXIII, 427.
Mehmet Suat Mertoğlu