SÂBİT b. HAZM
(ثابت بن حزم)
Ebü’l-Kāsım Sâbit b. Hazm b. Abdirrahmân es-Sarakustî el-Endelüsî (ö. 313/925)
Hadis hâfızı ve lugat âlimi.
217 (832) veya 219’da (834) Endülüs’ün Sarakusta (Saragossa) şehrinde doğdu. Arap asıllı olup Gatafân kabilesine mensuptur. Avf b. Gatafân’a nisbetle Avfî nisbesiyle de anılır. 247’de (861) dünyaya gelen oğlu Ebû Muhammed Kāsım’ın yetişmesine özen gösterdi ve onunla birlikte Sarakusta’daki âlimlerin derslerini takip etti. İkisi de Kurtuba’da (Cordoba) İbn Vaddâh, Muhammed b. Abdüsselâm el-Huşenî ve Abdullah b. Meserre gibi âlimlerden ders aldı. 288 (901) yılında diğer İslâm ülkelerine ilmî seyahatlere çıktılar. Mekke’de İbnü’l-Cârûd, Mısır’da Nesâî ve Bezzâr gibi muhaddislerden faydalandılar; daha çok hadis ve lugat ilimlerinde derinleşerek 294’te (907) Endülüs’e döndüler; burada bilinmeyen birçok bilgiyi ülkelerine taşıdılar. Halîl b. Ahmed’in el-ǾAyn adlı lugat kitabını da ilk defa Endülüs’e onların getirdiği belirtilmektedir. Sika bir muhaddis olan Sâbit b. Hazm hadis, nahiv, lugat, garîbü’l-hadîs ve şiirde derinleşti. Endülüs’ün önemli âlimlerinden olan oğlu
Kāsım b. Sâbit’in kendisinden daha bilgili olduğu, teklif edilen Sarakusta kadılığını kabul etmediği, bu görevi kabul etmesi yönünde babası ısrar edince kendisine üç gün izin verilmesini istediği, daha sonra da vefat ettiği (ö. 302/914-15) kaydedilmektedir. Oğlunun kabul etmediği görevi Sâbit b. Hazm kabul etti ve bu görevde iken Ramazan 313’te (Kasım-Aralık 925) Endülüs’te vefat etti. Bu tarih 314 (926) olarak da zikredilmiştir.
ed-Delâǿil fî ġarîbi’l-ĥadîŝ’i (ed-Delâǿil fî tefsîri müşkili’l-eĥâdîŝi’n-nebeviyye, ed-Delâǿil Ǿalâ meǾâni’l-ĥadîŝ bi’ş-şâhidi ve’l-meŝel) önce Kāsım b. Sâbit kaleme almaya başlamış, ancak çalışmasını bitiremeden vefat edince eseri babası tamamlamıştır. ed-Delâǿil’in mukaddimesi ve baş tarafı kayıptır. Esere önce garîb kelimeler ihtiva eden merfû hadisler, ardından sahâbe ve tâbiîn sözleri senedleriyle birlikte alınmış, garîb kelimelerin açıklanmasında Kur’an, hadis ve Arap şiiriyle istişhadda bulunulmuştur. ed-Delâǿil, daha önce telif edilen Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm ve İbn Kuteybe’nin Ġarîbü’l-ĥadîŝ’lerinde zikredilmeyen bilgileri ihtiva ettiği, onların bir tür zeyli kabul edildiği için ed-Delâǿil fî şerĥi mâ aġfelehû Ebû ǾUbeyd ve’bni Ķuteybe fî Ġarîbi’l-ĥadîŝ adıyla da anılmıştır (Sezgin, VIII/2, s. 485). Ebû Ali el-Kālî, Endülüs’te ed-Delâǿil’e benzer bir eser ortaya konulmadığını söylemiş, İbnü’l-Faradî de sadece Endülüs’te değil Doğu’da da bu eserin bir benzerinin meydana getirilemediğini kaydetmiştir. ed-Delâǿil ve nüshaları hakkında Şâkir el-Fehhâm geniş bir araştırma yapmış (bk. bibl.), daha sonra eseri Muhammed b. Abdullah el-Kannâs yayımlamıştır (I-III, Riyad 1422/2001).
BİBLİYOGRAFYA:
Kāsım b. Sâbit - Sâbit b. Hazm, ed-Delâǿil fî ġarîbi’l-ĥadîŝ (nşr. Muhammed b. Abdullah el-Kannâs), Riyad 1422/2001, neşredenin girişi, I, 20-59; İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1403/1983, I, 184-185; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis, Kahire 1966, I, 185; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VI, 203; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân, III, 213; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIV, 562-563; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 301-320, s. 450-451; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 319-320; Kettânî, er-Risâletü’l-müsteŧrafe, I, 155; Sezgin, GAS, VIII/2, s. 484-485; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 96; V, 174; Şâkir el-Fehhâm, “Kitâbü’d-Delâǿil fî ġarîbi’l-ĥadîş li-Ebî Muĥammed Ķāsım b. Şâbit el-ǾAvfî es-Saraķusŧî”, MMLADm., L/1 (1975), s. 75-110; L/2, s. 303-321; L/3, s. 512-527; LI/2 (1976), s. 232-294; LI/3, s. 481-517; Maribel Fierro, “al-Saraķusŧī”, EI² (İng.), IX, 38.
Ayşe Esra Şahyar