SAFÂ, Zebîhullah
(ذبيح الله صفا)
(1911-1999)
İranlı edebiyat tarihçisi ve yazar.
Simnân’a bağlı Şehmîrzâd’da doğdu. İlk öğrenimini babasının ticaretle uğraştığı Bâbül’de (1925), orta ve yüksek öğrenimini Tahran Yüksek Öğretmen Okulu ve Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin Felsefe ve Fars Dili ve Edebiyatı bölümlerinde tamamladı (1936). Dört yıl lise öğretmenliği yaptıktan sonra mezun olduğu üniversitede akademik kariyerine başladı ve 1948’de Fars dili ve edebiyatı profesörü unvanını aldı. 1962-1963 öğretim yılında misafir öğretim üyesi olarak Hamburg Üniversitesi’nde ders verdi. Almanya’dan dönüşünde bölüm başkanlığına getirildi ve fakültenin dekanlığına seçildi. Üniversite hocalığı sırasında ayrıca yüksek öğretim başkanlığı, Tahran Üniversitesi yayınlar müdürlüğü, UNESCO Millî Komisyonu sekreterliği ve İran Kızılayı başkanlığı gibi idarî görevlerde bulundu. Öğrenciliği sırasında başladığı gazete ve dergilere yazı yazma, çevirmenlik, idarecilik ve editörlük gibi işlerle de ilgilendi. 1969 yılında öğretim üyeliğinden emekliye ayrılan Safâ Almanya’ya giderek bir yıl süreyle Hamburg Üniversitesi’nde ders verdi. Ardından İran’a döndü ve Tahran’da yazım çalışmalarına devam etti. Hayatı boyunca yürüttüğü ilmî ve edebî hizmetlerinden dolayı Palmes Académiques (Fransa 1970) dahil çeşitli ödüller aldı. Almanya’nın Lübeck şehrinde vefat ettiğinde Hamburg’daki müslüman mezarlığına gömüldü.
Eserleri. Telifleri. 1. Ĥamâseserâyî der Îrân tâ Ķarn-i Çehârdehom-i Hicrî (Tahran 1324 hş.). 2. Târîħ-i ǾUlûm-i ǾAķlî der Temeddün-i İslâmî (Tahran 1331 hş.). Eserde V. (XI.) yüzyıl ortalarına kadar İslâm medeniyetinde aklî bilimler ele alınmıştır. 3. Le livre du millenaire d’Avicenne (Tahran 1953). 4. Anthologie de poésie persane (Paris 1964). 5. Genc-i Süħan (I-VI, Tahran 1339 hş.). Zerdüşt’ün Gatalar’ından modern çağa kadar Fars şiir tarihi konusunda ayrıntılı bir önsözle Rûdekî’den Bahâr’a kadar çeşitli şairlerden seçilmiş örnekleri içerir. 6. Al-Bīrūnī, ses oeuvres et ses pensés (Tahran 1353 hş./1973). 7. La prose rythmique persane (Paris 1976). 8. Âmûzişgâhhâ ve Âmûzişhâ der Îrân (Tahran 1354 hş.). Eserde en eski devirlerden çağımıza kadar İran’da eğitim ve eğitim kurumları incelenir. 9. Gâhşomârî ve Ceşnhâ-yi Millî-yi Îrâniyân (Tahran 1355 hş.). İranlılar’ın kullandığı takvimler ve millî, dinî günler, bayramlar hakkındadır. 10. Târîħ-i Edebiyyât der Îrân ve der Ķalemrov-i Zebân-i Fârsî (I-V, Tahran 1358 hş.). Başlangıçtan XII. (XVIII.) yüzyıl ortalarına kadar İran edebiyatı tarihidir. 11. Gencîne-i Süħan (I-VI, Tahran 1363 hş.). Ebû Mansûr-i Muammerî’den Hüseyin Vâiz-i Kâşifî’ye kadar 164 yazarın kısa biyografileri ve eserlerinden seçmeleri içerir.
Neşir ve Çevirileri: Merg-i Soķrâŧ (Tahran 1314 hş., Lamartine’in La mort de Socrate’ından); Rafail (Tahran 1317 hş., Lamartine’in Raphael’inden); Manžûme-yi Yâdgâr-i Zerîr (Tahran 1321 hş.); Keyâniyân (Tahran 1336 hş., Arthur Christensen’in Les kayanides’inden); Dîvân-i ǾAbdülvâsiǾ-i Cebelî (1339 hş.); Dârâbnâme-yi Bîġemî (Tahran 1339 hş.); Dîvân-i Seyfüddîn Muĥammed-i Ferġānî (Tahran 1341 hş.); Dârâbnâme-yi Ŧarsûsî (Tahran 1344 hş.); Baħtiyârnâme (Tahran 1345 hş.); Varķa ve Gülşâh (Tahran 1349 hş.). Eserinin birçoğu Arapça ve İngilizce’ye çevrilen Safâ’nın 1933 yılından itibaren Farsça ve Fransızca olarak kaleme aldığı çeşitli makaleleri de bulunmaktadır. Ayrıca Encyclopaedia Iranica (New York) için madde yazmıştır (eserlerinin daha geniş bir listesi için bk. http://en.wikipedia. org/wiki/zabihollah_safa).
BİBLİYOGRAFYA:
Celâlî-yi Nâînî - Seyyid Muhammed, “Doktor Śafâ, MaŧbuǾât ve Siyâset”, Ceşnnâme-yi Üstâd Źebîĥullāh-i Śafâ, Tahran 1377 hş., s. 145-165; Nimet Yıldırım, Fars Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2001, s. 60-62, 75, 90; Celâl Metînî, “Îrân-dûstî-yi Üstâd Śafâ”, Îrânşinâsî, XI/3, Rockville-Maryland 1378 hş./1999, s. 379-388; a.mlf., “Sâlşumâr-i Üstâd Źebîĥullāh-i Śafâ”, a.e., XI/3 (1378 hş./1999), s. 389-393; Seyfeddin Nazmabadi, “Ein Nachruf auf Professor Zabihollah Safa”, Orient, XLI/4, Hamburg 2000, s. 529-533.
Nimet Yıldırım