SAÎD b. BITRÎĶ
(سعيد بن البطريق)
(ö. 328/940)
et-Târîħu’l-mecmûǾ adlı eseriyle bilinen tarihçi, tabip ve Melkî patriği.
27 Zilhicce 263’te (10 Eylül 877) Fustat’ta doğdu. Hayatı hakkında bilinenler kendi eserinde ve Yahyâ b. Saîd el-Antâkî’nin Târîħu’l-Anŧâkî’de verdiği bilgilere dayanmaktadır. Tıp öğrenimi gördü ve tabip olarak şöhret kazandı. 8 Safer 321 (7 Şubat 933; EI² [İng.], VIII, 854) veya 13 Safer 323 (22 Ocak 935) tarihinde Mısır Melkî patrikliğine seçildi (et-Târîħu’l-mecmûǾ, s. 88) ve Eutykhios adını aldı. Ancak bu sırada Mısır Melkî kilisesinde ciddi bölünmeler yaşandığından patrikliği tartışma konusu oldu. Muhaliflerinin İhşîdî Hükümdarı Muhammed b. Tuğç nezdindeki girişimleri neticesinde patrikliği döneminde çeşitli mahrumiyet ve zorluklarla karşılaştı. 30 Receb 328’de (11 Mayıs 940) İskenderiye’de öldü.
Eserleri. 1. et-Târîħu’l-mecmûǾ Ǿale’t-taĥķīķ ve’t-taśdîķ (Nažmü’l-cevher). Müellifin kendisi gibi tabip olan kardeşi Îsâ için yazdığı eser, İslâm dünyasında bir hıristiyan tarafından Arapça kaleme alınmış ilk tarih kitabı kabul edilir. et-Târîħu’l-mecmûǾ, yaratılıştan Abbâsî Halifesi Râzî-Billâh’ın beşinci hilâfet yılı olan 326 (938) tarihine kadar gelen umumi bir tarihtir. Hz. Âdem’in yaratılışı, Kitâb-ı Mukaddes’e dayanan peygamberler tarihi, Hz. Îsâ’nın doğumu, kilisenin ortaya çıkışı, heretik zümreler, dinî ihtilâfları gidermek için toplanan konsiller, Bizans ve Sâsânîler eserin İslâm öncesine dair kısmının temel konuları arasındadır. İslâm döneminde Hz. Peygamber’den kısaca bahsedildikten sonra her halife devrine ait olaylar kısa notlar halinde zikredilmiş, bu arada Melkâiyye başta olmak üzere İslâm ülkelerinde yaşayan hıristiyanlar ve özellikle İskenderiye, Kudüs, Antakya ve İstanbul patrikleriyle Bizans’a dair bilgilere yer verilmiştir. Kitâb-ı Mukaddes yanında Sâsânî hükümdarlarına dair İbnü’l-Mukaffa‘ tarafından tercüme edilen Ħudâynâme, halk hikâyeleri ve Osman b. Sâlih (ö. 219/834) adlı müslüman bir tarihçinin rivayetleri et-Târîħu’l-mecmûǾun kaynakları arasında yer alır. Bu eser de birçok tarihçi tarafından kaynak olarak kullanılmış olup Süryânî tarihçisi Mekîn ile Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî bunlar arasında sayılabilir. İbnü’l-Bıtrîķ ile Fustat’ta görüştüğünü söyleyen Mes‘ûdî, onun eserini hıristiyan müellifler tarafından kaleme alınan önemli tarih kaynakları arasında zikreder (et-Tenbîh, s. 154). Yahyâ b. Saîd el-Antâkî, 326 (938) yılından sonraki olayları anlatan et-Târîħ’ini Saîd b. Bıtrîķ’in eserine zeyil olarak yazmıştır. et-Târîħu’l-mecmûǾun İskenderiye ve Antakya nüshalarına dayanan çok sayıda yazması günümüze ulaşmıştır. İskenderiye nüshalarının müellif nüshasına dayandığı,
daha hacimli olan Antakya nüshalarının XI-XIV. yüzyıllarda bazı Melkî tarihçileri tarafından derlendiği ileri sürülmektedir (EIr., IX, 78). Eserin muhtelif neşirleri yapılmış ve değişik dillere tercüme edilmiştir (nşr. ve Lat. trc. J. Selden - E. Pococke [Contextia Gemmarum sive Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, I-II, Oxford 1658-1659]; nşr. L. Cheikho - B. Carra de Vaux - H. Zayyat [Eutychii Patriarchae Alexandrini Annales, I-II, Paris 1906-1909; Beyrut 1906-1909]; nşr. ve Alm. trc. M. Breydey [Das Annalenwerk des Eutychios von Alexandrien; ausgewahlte Geschichten und Legenden kompiliert von Sa‘îd ibn Batrîq um 935 AD, I-II, Louvain 1985]; İtalyanca trc. B. Pirone [Eutichio, Patriarcha de Alessandria: Gli Annali, Cairo-Jerusalem 1987]). 2. Kitâbü’l-Cedel beyne’l-muħâlif ve’n-naśrânî. Hıristiyanlığı, Kadıköy Konsili kararlarını ve Melkâiyye inançlarını savunmak amacıyla kaleme alınmıştır (İbn Ebû Usaybia, s. 546). 3. Kitâb fi’ŧ-ŧıb (Künnâş). Eserin bir nüshası Halep’te Menâdilî koleksiyonunda bulunmaktadır (Sezgin, III, 297; EI² [İng.], VIII, 854). İbnü’l-Bıtrîķ üzerine araştırmalar yapan M. Breydey Etudes sur Sa‘îd Ibn Batrîq et ses sources adıyla bir eser kaleme almıştır (Louvain 1983). Saîd b. Bıtrîķ’e izâfe edilerek yayımlanan Kitâbü’l-Burhân adlı reddiye türü eserin (nşr. ve trc. P. Cachia - W. M. Watt, Eutychius of Alexandria: The Book of the Demonstration [Kitâbü’l-burhân], I-II, Louvain 1960-1961) X. yüzyılda yaşamış Filistinli bir rahibe ait olduğu belirtilmektedir (EI2 [İng.], VIII, 855; EIr., IX, 78).
BİBLİYOGRAFYA:
Saîd b. Bıtrîķ, et-Târîħu’l-mecmûǾ (nşr. L. Şeyho v.dğr.), Beyrut 1909, s. 88, ayrıca bk. tür.yer.; Mes‘ûdî, et-Tenbîh, s. 154; Yahyâ b. Saîd el-Antâkî, Târîħu’l-Anŧâkî (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Trablus 1990, s. 17-18, 20, 23-28, 274; İbn Ebû Usaybia, ǾUyûnü’l-enbâǿ, s. 545-546; L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876 → Frankfurt 1996, I, 404-405; Brockelmann, GAL, I, 154-155; Suppl., I, 228; G. Graf, Geschichte der Christlichen Arabischen Literatur, Vaticana 1947, II, 32-38; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 389; Sezgin, GAS, III, 297; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1980, II, 440-441; C. Zeydân, Âdâb, I, 508-509; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 78-79; Françoise Micheau, “SaǾīd b. al-Bitrīķ”, EI² (İng.), VIII, 853-856; Sidney H. Griffith, “Eutychius”, EIr., IX, 77-78; L. I. Conrad, “Eutychius (d. 328/940)”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami - P. Starkey), London 1998, I, 211.
Casim Avcı