SÂLİMÎ
(السالمي)
Ebû Muhammed Nûruddîn Abdullāh b. Hamîd (Humeyd) b. Sellûm es-Sâlimî (1869-1914)
Umanlı tarihçi ve İbâzî âlimi.
Uman’da Rustâk şehri yakınlarındaki Havkayn adlı beldede doğdu. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Rustâk’a giderek Râşid b. Seyf el-Melekî’den eğitim aldı. On iki yaşında geçirdiği bir rahatsızlık yüzünden gözlerini kaybetmesine rağmen ilim meclislerine devam ederek güçlü hâfızası ve gayreti sayesinde Rustâk’ta parlak bir öğrenci olarak tanındı. Bu sırada bölgedeki İbâzî yönetiminin merkezi, Bû Saîd hânedanının Kays kolunun elinde bulunan Rustâk’tan Şeyh Sâlih b. Ali el-Hârisî’nin idaresindeki Şarkıye’ye intikal edince Sâlimî de 1890’larda ilmine ve dinî hassasiyetine güven duyduğu Hârisî’den ders almak için Şarkıye’deki Kâbil şehrine yerleşti. Hocasının öldüğü 1896 yılına kadar ondan faydalandı. Diğer iki önemli hocası Saîd b. Halefân el-Harûsî ve Muhammed b. Selîm el-Gāribî’dir. Daha sonra Şarkıye Hinâvîleri’nin yönetimini üstlenen hocası Sâlih b. Ali’nin oğlu Emîr Îsâ b. Sâlih’le ilgisini devam ettirdi. Ancak 1905 yılından sonra Cebeliahdar’daki Gāfirî ailesinden Benî Riyâm’a mensup Himyer b. Nâsır en-Nebhânî ile anlaşıp onun liderliğini destekledi. Benî Riyâm’la anlaşmalı olan Benî Harûs şeyhlerinden, eski öğrencisi Sâlim b. Râşid’in 1913’te Tenûf’ta imâmete seçilmesini sağlayıp Şarkıye’ye döndü. Sâlimî’nin hayatının son devresinde üstlendiği en önemli görev, 1913’ten 1955 yılına kadar Uman dahilinde imâmetin yeniden tesis edilmesinden sorumlu olan Nehda adlı hareketin başkanlığını kısa bir süre için de olsa üstlenmesi ve imâmet makamının işlerlik kazanması için önemli katkılarda bulunmasıdır. Bu dönemde hareketin bazı vakıf gelirleriyle desteklenmesi konusunda başta hocası Mâcid b. Hamîs el-Abrî olmak üzere bazı kimselerle görüş ayrılığına düştü. İlişkilerini düzeltmek amacıyla Hamrâ’da bulunan Abrî’yi ziyarete giderken yolda muhalifleri tarafından öldürüldü, cenazesi Tenûf’ta defnedildi. Reîsü’l-ulemâ unvanıyla anılan Sâlimî’nin takvâ sahibi, sözünü esirgemeyen, cesur, toplumun problemleriyle ilgilenen bir kimse olduğu kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Meşâriķu Envâri’l-Ǿuķūl. Envârü’l-Ǿuķūl adlı eserinin şerhidir. İslâm inanç esasları, İslâm fırkaları ve bunların düşüncelerinin mukayeseli olarak ele alınıp incelendiği bir çalışma olup Ahmed b. Hamed el-Halîlî ve Abdülmün‘im el-Ânî tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1410/ 1989, 1416/1995). 2. Behcetü’l-Envâr. Envârü’l-Ǿuķūl’ün kısa bir şerhidir (Şerĥu ŧalǾati’ş-şems’in kenarında, Kahire 1317). 3. Tuĥfetü’l-aǾyân bi-sîreti ehli ǾUmân. Eserde Uman’ın coğrafî konumu, Uman halkı, Araplar’ın ülkeyi İranlılar’dan almasından itibaren kurulan devletler, ulemânın biyografisi, Uman’ı ziyaret eden seyyahlar ve eserin tamamlandığı 1910 yılına kadar Uman’daki siyasî olaylar ele alınmaktadır. Kitap Ebû İshak İbrâhim Ettafeyyiş’in tashih ve dipnotlarıyla yayımlanmıştır (I-II, Kahire 1332-1347, 1380/1961). 4. el-Ĥücecü’l-muķniǾa fî aĥkâmi śalâti’l-cumǾa (Şerĥu ŧalǾati’ş-şems’in kenarında, Kahire 1317). 5. Cevherü’n-nižâm fî Ǿilmeyi’l-edyân ve’l-aĥkâm. Kolayca ezberlenebilmesi için her mısraı kendi içinde bağımsız olan urcûze şeklinde, özellikle kadılar için yazılmış dinler ve dinî hükümlerle ilgili bir eserdir. 6. Ġāyetü’l-murâd. İnanç esasları konusunda yine urcûze tarzında kaleme alınan bu eser Süleyman b. Muhammed el-Kindî tarafından şerhedilmiştir. 7. Şerĥu’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ (Ĥâşiye Ǿale’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ). Rebî‘ b. Habîb’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ diye de bilinen müsnedi üzerine yapılan geniş bir çalışmadır (I-II, Kahire 1326). 8. Medâricü’l-kemâl. Fıkha dair 2000 beyti aşkın bir eser olup İbrâhim b. Kays’ın Muħtaśarü’l-ħıśâl adlı eserinin nazma çekilmiş şeklidir. Müellifin buna yazdığı MeǾâricü’l-âmâl adlı şerhi Saîd b. Hamed el-Hârisî Netâǿicü’l-aķvâl min MeǾârici’l-âmâl adıyla nesre çevirmiştir (Uman 1420/2000). 9. Şerĥu Bülûġi’l-emel fi’l-müfredât ve’l-cümel. 10. el-Menhelü’ś-śâfî. Aruz ve kafiyeye dair bir çalışmadır. 11. Telķīnü’ś-śıbyân. Uman’daki İbâzîler’in çocukları için yazılmış ve birçok defa basılmış bir din bilgisi kitabıdır. 12. ŦalǾatü’ş-şems. Müellifin Şemsü’l-uśûl adlı fıkıh usulüne dair elfiyyesinin şerhidir (Kahire 1317). 13. el-LümǾatü’l-muđîǿe min eşiǾǾati’l-İbâżıyye (Kahire 1326).
BİBLİYOGRAFYA:
Sâlimî, Tuĥfetü’l-aǾyân bi-sîreti ehli ǾUmân (nşr. Ebû İshak İbrâhim Ettafeyyiş), Kahire 1380/ 1961, s. 290, 295, 296, 300, 313-314; a.mlf., Meşâriķu Envâri’l-Ǿuķūl (nşr. Ahmed b. Hamed el-Halîlî - Abdülmün‘im el-Ânî), Dımaşk 1416/1995, bk. Tercemetü’l-müellif, s. 7-8; Serkîs, MuǾcem, I, 997; Brockelmann, GAL Suppl., I, 691, 692; II, 823; M. Saîd Nâsır el-Vüheybî, “Dirâse Ǿan müǿerriħi’l-ǾUmânî ǾAbdullāh b. Ĥamîd es-Sâlimî”, Ebĥâśü’l-ħalķati’r-râbiǾa li’l-merâkiz ve’l-bîǿâti’l-muħtemme bi-dirâseti’l-Ħalîci’l-ǾArabî ve’l-Cezîreti’l-ǾArabiyye, Ebûzabî 1979, s. 282-292; Saîd M. Bedevî v.dğr., Delîlü aǾlâmi ǾUmân, Beyrut 1412/1991, s. 112-113; Cemâl Zekeriyyâ Kāsım, “el-Uśûlü’t-târîħiyye li-ķażıyyeti ǾUmân”, el-Mecelletü’t-târîħiyyetü’l-Mıśriyye, sy. 12, Kahire 1964-65, s. 178-179; Mustafa Bilge, “Uman Tarihi Kaynakları”, İTED, IX (1995), s. 293; J. C. Wilkinson, “al-Sālimī”, EI² (İng.), VIII, 993.
Mustafa Öz