ŞÂMÎ, Şemseddin
(شمس الدين الشامي)
Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf es-Sâlihî eş-Şâmî eş-Şâfiî (ö. 942/1536)
Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd adlı eseriyle tanınan âlim.
Dımaşk’ın Sâlihiye semtinde dünyaya geldi. Hayatına dair fazla bilgi yoktur. Mısır’a giderek Kahire’deki Berkūkıyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Eserlerindeki bilgilerden, kendisinden “şeyhimiz” diye söz ettiği Süyûtî başta olmak üzere Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Şâhin b. Abdullah el-Halvetî, Şücâüddin Ömer b. Abdullah el-Halvetî, Muhammed eş-Şâmî gibi âlimlerle Mısır’ı ziyaret eden ulemâdan faydalandığı anlaşılmaktadır. Döneminin önemli âlimlerinden sayılan ve çok sayıda öğrenci yetiştiren Şemseddin eş-Şâmî 14 Şâban 942’de (7 Şubat 1536) Kahire’de vefat etti. Şâmî’nin ilim sahibi ve faziletli bir kişi olup zâhidâne bir hayatı benimsediği, teklif edilen görev ve ihsanları kabul etmediği, çevresinde bulunan herkese yardım etmeye çalıştığı belirtilmektedir. Hiç evlenmemiş ve tamamen ilimle meşgul olmuştur. Şâfiî mezhebine mensup olan Şâmî’nin Ebû Hanîfe’nin menâkıbına dair kitap yazmış olması dolayısıyla Hanefî olduğu ileri sürülmüşse de (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 236) bu doğru değildir.
Eserleri. 1. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti ħayri’l-Ǿibâd (es-Sîretü’ş-Şâmiyye). Hz. Peygamber’in siyer ve megāzîsiyle ilgili en hacimli ve en kapsamlı eserlerden biri olup hadis, siyer, fıkıh, lugat,
ensâb ve tabakat kitaplarından oluşan 300’den fazla kaynaktan yararlanılarak kaleme alınmıştır. Resûl-i Ekrem’in gazve ve seriyyelerinden ahlâkına, hilye, şemâil ve hasâisinden mûcizelerine, ailesi ve akrabalarından devlet başkanlığına, ibadet ve davranışlarından sahip olduğu çeşitli eşyaya kadar bütün hayatının anlatıldığı eser 100’den fazla ana başlık ve 1000 civarında alt başlıktan oluşmaktadır. Mevzû hadisleri eserine almadığını kaydeden, olayları anlatırken Kur’an âyetlerini ve esbâb-ı nüzûlü dikkate alan Şâmî her bölümün sonunda âyet, hadis ve şiirlerde yer alan garîb kelimeleri açıklar. Bazan tartışmalı ve birbiriyle çelişkili görünen rivayetleri uzlaştırmaya çalışır. Resûl-i Ekrem’in doğum tarihiyle ilgili ayrıntılı bilgi verir ve daha sonra düzenlenmeye başlanan mevlid törenlerinin geçmişte ve kendi zamanındaki durumuna temas eder. Buna göre Resûlullah’ın dünyaya gelmesinden dolayı sevinmek, onun doğum gününde fakirlere yardımda bulunmak, ona dair şiirler okumak, kısacası mevlid kutlamaları güzel bir gelenektir (Şâmî, I, 439-454). Mustafa Abdülvâhid ve arkadaşları tarafından neşredilen eser (I-XII, Kahire 1407-1417/ 1986-1997) Türkçe’ye çevrilmiştir (Peygamber Sallallahu Aleyhi Vesellem Külliyatı, trc. Halil İbrahim Kaçar v.dğr., I-XIII, İstanbul 2003-2004). Nûreddin el-Halebî, İnsânü’l-Ǿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meǿmûn adlı eserini Şâmî’nin kitabıyla İbn Seyyidünnâs’ın ǾUyûnü’l-eser’ini ihtisar ederek meydana getirmiştir. 2. Ezvâcü’n-nebî. Hz. Peygamber’in evlilik hayatı, hanımları ve çocuklarına dair olan eserin tamamına yakın kısmı Sübülü’l-hüdâ’nın “Hz. Peygamber’in Hanımları” (XII, 13-162) bölümünden oluşmaktadır. Sadece altıncı ve yedinci bölümlere bazı küçük ilâveler yapılmış, diğer bazı bölümlere de Resûl-i Ekrem’in hanımlarının faziletiyle ilgili rivayetler eklenmiştir (Ezvâcü’n-nebî, s. 188-192, 205, 211, 226-227) (nşr. Muhammed Nizâmeddin el-Füteyyih, Medine 1413/ 1992). 3. ǾUķūdü’l-cümân fî menâķıbi Ebî Ĥanîfe en-NuǾmân. Hanefî mezhebinin oluşum ve gelişimiyle birlikte Ebû Hanîfe’nin hayatını anlatan, görüşlerinin eleştirisini içeren ve yapılan eleştirilere cevap veren eserlerden biridir (nşr. Muhammed Molla el-Efgānî, Mekke 1398-1399). İbn Hacer el-Heytemî, el-Ħayrâtü’l-ĥisân fî menâķıbi’l-İmâmi’l-AǾžam Ebî Ĥanîfe en-NuǾmân adlı eserini bu kitaptan faydalanarak kaleme almıştır. 4. el-Âyâtü’l-Ǿažîmetü’l-bâhire fî miǾrâci seyyidi ehli’d-dünyâ ve’l-âħire (Yûsuf el-Iş, s. 36). 5. el-Fażlü’l-mübîn fi’ś-śabri Ǿinde faķdi’l-benâti ve’l-benîn (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4918/2; Âtıf Efendi Ktp., nr. 594). 6. el-İtĥâf bi-temyîzi mâ tebiǾa fîhi’l-Beyżâvî śâĥibe’l-Keşşâf (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1182, vr. 7b-10b; Köprülü Ktp., nr. 7, vr. 1a-6a).
Şemseddin eş-Şâmî’nin diğer eserleri de şunlardır: MaŧlaǾu’n-nûr fî fażli’ŧ-Ŧûr ve ķamǾu’l-muǾted(muǾannid)i’l-kefûr, İtĥâfü’l-erîb bi-ħulâśati’l-eǾârîb, İtĥâfü’r-râġıbi’l-vâǾî fî tercemeti Ebî ǾAmr el-EvzâǾî, Tafśîlü’l-istifâde fî beyâni kelimeteyi’ş-şehâde, el-CâmiǾu’l-vecîzü’l-ħâdim li-luġāti’l-Ķurǿâni’l-Ǿazîz, el-Cevâhirü’n-nefâǿis fî taĥbîri Kitâbi’l-ǾArâǿis, RefǾu’l-ķadri ve mecmûǾu’l-fütüvve fî şerĥi’ś-śadri ve Ħâtemi’n-nübüvve, Şerĥu’l-Âcurrûmiyye fi’n-naĥv, ǾAynü’l-iśâbe fî maǾrifeti’ś-śaĥâbe, el-Fetĥu’r-raĥmânî fî şerĥi ebyâti’l-Cürcânî, el-Fevâǿidü’l-mecmûǾa fi’l-eĥâdîŝi’l-mevżûǾa, Keşfü’l-lebs fî reddi’ş-şems, Mürşidü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, en-Nüket Ǿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, en-Nüketü’l-mühimmât fi’l-kelâm Ǿale’l-ebnâǿi ve’l-benîn ve’l-benât, Vücûbü fetĥi hemze inne ve kesrihâ ve cevâzü’l-emreyn (eserleri için ayrıca bk. İbnü’l-İmâd, VIII, 251; Ezvâcü’n-nebî, neşredenin girişi, s. 11-13; Brockelmann, GAL, II, 392; Suppl., II, 415-416).
BİBLİYOGRAFYA:
Şâmî, Sübülü’l-hüdâ, I, 1, 7-85, 439-454; II, 565-567; XII, 13-162; a.mlf., Ezvâcü’n-nebî (nşr. M. Nizâmeddin el-Füteyyih), Medine-Beyrut 1413/ 1992, s. 188-192, 205, 211, 226-227; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 11-13; Keşfü’ž-žunûn, I, 193, 204; II, 977, 1155, 1260; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VIII, 250-251; Brockelmann, GAL, II, 392; Suppl., II, 415-416; Yûsuf el-Iş, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: Târîħ ve mülĥaķātüh, Dımaşk 1366/1947, s. 36; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 236; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XII, 131-132; Selâhaddin el-Müneccid, MuǾcemü’l-müǿerriħîne’d-Dımaşķıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 287-288; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1062-1064.
Mustafa Sabri Küçükaşcı